Ο πολιτικός μετασχηματισμός της Τουρκίας και η φιλοπεριβαλλοντική εκστρατεία Erdoğan

Της Χριστίνας Σ. Φλάσκου ⃰

Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών για τον Πολιτισμό και την Επικοινωνία του Παντείου Πανεπιστημίου

Η μετάβαση στο προεδρικό σύστημα διακυβέρνησης και η αναγκαιότητα πλέον σχηματισμού προεκλογικών συμμαχιών έχουν οδηγήσει στο ριζικό μετασχηματισμό της τουρκικής πολιτικής σκηνής. Η «ομαδοποίηση» των κομμάτων σε δύο βασικούς πόλους και έναν τρίτο αποτελούμενο από το HDP (σ.σ. θεωρείται «προέκταση» της «Εθνικής Συμμαχίας» λόγω της υποστήριξής του από το CHP), ο απόλυτος έλεγχος των εξουσιών από τον Πρόεδρο, η εξ’ ολοκλήρου μετατροπή της πολιτικής σκηνής σε «one-man show» και η απώλεια της δυναμικής των κομμάτων, συνιστούν το νέο γίγνεσθαι της τουρκικής πολιτικής. Υποστηρίζεται, μάλιστα, ότι η επανεμφάνιση των κομμάτων μόνο σε προεκλογικές περιόδους μοιάζει με το αμερικανικό σύστημα.

Καταλυτικό ρόλο για τις ως άνω εξελίξεις και κυρίως για την κοινωνιολογική εμφάνιση της «Λαϊκής Συμμαχίας» έπαιξε το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016 το οποίο, σύμφωνα με τον πρόεδρο του Ινστιτούτου Έρευνας GENAR İhsan Aktaş, θεωρήθηκε ως μια οργανωμένη προσπάθεια κατάλυσης της δημοκρατίας που υποστηρίχθηκε και ενθαρρύνθηκε από δυτικές πολιτικές δυνάμεις. Όπως αναφέρει, κινητήρια δύναμη της αντίστασης κατά της προσπάθειας επιβολής στρατιωτικού καθεστώτος αποτέλεσε ο ίδιος ο τουρκικός λαός, γεγονός που ευνόησε το πολιτικό αφήγημα περί ύπαρξης εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών και της αναγκαιότητας δημιουργίας και εδραίωσης ενός πολιτικού άξονα («Λαϊκή Συμμαχία») ικανού να αποτρέπει κάθε είδους προσπάθεια ανατροπής του υφιστάμενου πολιτικού, ακόμη και εδαφικού, γίγνεσθαι. Για το σκοπό αυτό συνενώθηκαν εθνικιστικά και συντηρητικά τμήματα της κοινωνίας, θέτοντας τις εσωτερικές τους διαφορές στην άκρη, με αποτέλεσμα τη δημιουργία της «Λαϊκής Συμμαχίας». Βασικό ζητούμενο αυτής δεν είναι η επίλυση βραχυπρόθεσμων ζητημάτων, αλλά η εξυπηρέτηση ιστορικών συμφερόντων, η συνένωση λαού και κράτους και η αντίσταση κατά παγκόσμιων σχεδίων.
Περαιτέρω, αν και στα σχέδια του κυβερνώντος κόμματος «Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης» προϋπήρχε η μετάβαση από το κοινοβουλευτικό στο προεδρικό σύστημα, η στήριξή του από τον λαό πριν το αποτυχημένο πραξικόπημα δεν θα ξεπερνούσε το 35%. Μετά, όμως, την 15η Ιουλίου και τη δημιουργία της «Λαϊκής Συμμαχίας», πάνω από το 50% του εκλογικού σώματος υποστήριξε τη μετάβαση στο νέο προεδρικό σύστημα διακυβέρνησης. Επιπρόσθετα, χάρη στη «Λαϊκή Συμμαχία», το έτερον ήμισυ αυτής (Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος) όχι μόνο κατάφερε να μην κατακερματιστεί και να προστατεύσει τη θεσμική του ταυτότητα, αλλά και να αναδειχθεί σε βασικό πολιτικό κόμμα της τουρκικής πολιτικής.
Εξαιτίας της θεμελιώδους αλλαγής του τουρκικού πολιτικού συστήματος απαιτείται αρκετός χρόνος για την πλήρη κατανόηση της διοικητικής σημασίας του διαρθρωτικού αυτού μετασχηματισμού, καθώς και των μακροπρόθεσμων συνεπειών αυτού, αλλά και των αλλαγών σε κάθε πολιτικό πεδίο, από τη διοικητική δομή του κράτους μέχρι το ρόλο και την κατάσταση των πολιτικών κομμάτων. Η αποδυνάμωση της σημασίας των πολιτικών κομμάτων και η ενίσχυση του ρόλου της προεδρίας και των προεδρικών εκλογών, αλλά και η αναγκαιότητα συμμαχιών με κόμματα που να εξασφαλίζουν τουλάχιστον το 50% των ψήφων για σύσταση κυβέρνησης, συνιστούν κάποιες από τις άμεσες συνέπειες των διαρθρωτικών αλλαγών του πολιτικού συστήματος της Τουρκίας και της μετάβασης στο προεδρικό σύστημα διακυβέρνησης.

Αντίστοιχο αντίκτυπο έχει το νέο προεδρικό σύστημα και στις τοπικές εκλογές. Στις δεκαετίες ’80 και ’90, όπου το πολιτικό φάσμα χαρακτηριζόταν από υψηλό βαθμό αποδιοργάνωσης, ένα πολιτικό κόμμα θα μπορούσε εύκολα να αναδείξει δήμαρχο σε μια πόλη, παίρνοντας μόλις το 25% των ψήφων. Για παράδειγμα, το 1994 ο Recep Tayyip Erdoğan κέρδισε στις εκλογές του μητροπολιτικού δήμου της Κων/πολης συγκεντρώνοντας το 25,19%, όταν οι κύριοι ανταγωνιστές του, ο İlhan Kesici (ANAP) και ο Zülfü Livaneli (CHP) έλαβαν 22% και 20%, αντίστοιχα. Ως εκ τούτου, ένας απροσδόκητος υποψήφιος θα μπορούσε να έχει κερδίσει έναν δήμο, ενώ μια φαινομενικά ασήμαντη αλλαγή στην εκλογική επανευθυγράμμιση θα μπορούσε να είχε αλλάξει τον νικητή των τοπικών εκλογών σε μια συγκεκριμένη πόλη. Μία ημέρα πριν από τις τοπικές εκλογές του 1994, καμία εφημερίδα δεν προέβλεψε τον εκλογικό θρίαμβο του Κόμματος Ευημερίας. H αποδιοργανωμένη, όμως, δομή του πολιτικού φάσματος είχε αφήσει περιθώρια για αποτελέσματα – έκπληξη.
Στις επερχόμενες, όμως, τοπικές εκλογές η οριακή επικράτηση των κομμάτων δεν είναι αρκετή. Η μετάβαση στο προεδρικό σύστημα, αλλά και το γεγονός ότι το διακύβευμα είναι η ενίσχυση ή η αμφισβήτηση αυτού του συστήματος, έχουν οδηγήσει τόσο το κυβερνών κόμμα AKP, όσο και το κόμμα της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης CHP («Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα) να επιδιώκουν την επικράτησή τους, κυρίως στους τρεις σημαντικότερους μητροπολιτικούς δήμους (Κων/πολη, Άγκυρα, Σμύρνη), με αυξημένη πλειοψηφία. Αν ληφθούν, παράλληλα, υπόψη και οι προσπάθειες των άλλων κομμάτων, ιδίως του MHP και του IYI, για διατήρηση ή ενίσχυση της δυναμικής τους, καθίσταται κατανοητό γιατί οι συμμαχίες είναι απαραίτητες στην πολιτική ζωή της χώρας.

Επιπρόσθετα, παρά το κλίμα ανανέωσης που θέλει να δώσει ο Erdoğan μέσα από τις υποψηφιότητες για τις τοπικές εκλογές, τα σημαντικά προβλήματα της κοινωνίας είναι η οικονομία, η εκπαίδευση, η ανεργία και η ασφάλεια. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η οικονομία και η ανεργία θα έχουν τον μεγαλύτερο αντίκτυπο στις τοπικές εκλογές, ενώ η εκπαίδευση και η ασφάλεια θα διαδραματίσουν μικρότερο ρόλο. Η δυσφορία των ψηφοφόρων σχετικά με τις διοικήσεις στους δήμους αφορά περιπτώσεις διαφθοράς, νεποτισμού και ύπαρξης αδικαιολόγητων κερδών που συνδέονται άμεσα με τα προβλήματα της οικονομίας και της ανεργίας. Οι ψηφοφόροι, επομένως, θέλουν μια διοίκηση, ανεξαρτήτως καινούργιων ή παλαιότερων υποψηφίων, που να είναι διαφανής και δίκαιη, παρέχοντας ίσες ευκαιρίες σε όλους. Αυτή η αναγκαιότητα αναδεικνύεται σε μείζονος σημασίας ζήτημα.

Η φιλοπεριβαλλοντική προεκλογική εκστρατεία Erdoğan
Το κυβερνών κόμμα AKP φαίνεται να έχει ολοκληρώσει τη σχεδίαση της στρατηγικής που θα ακολουθήσει ενόψει των τοπικών εκλογών του Μαρτίου. Η εκλογική διακήρυξη, που αναμένεται να ανακοινωθεί από τον Erdoğan στις 19 Ιανουαρίου στην Άγκυρα, επικεντρώνεται στον άνθρωπο, στη διαφάνεια και στον περιβαλλοντισμό, έχοντας ως κύριο σύνθημα «καθαρή κοινωνία, καθαρό περιβάλλον και διοικήσεις με διαφάνεια», ενώ παράλληλα δίδεται έμφαση στην κριτική για την απρογραμμάτιστη αστικοποίηση, τη σπατάλη δημοτικών πόρων και την έλλειψη πρασίνου σε ορισμένες επαρχίες.
Σύμφωνα με τη στρατηγική του κόμματος, τα δημοτικά έργα θα τελούνται με πλήρη διαφάνεια και οι δήμαρχοι δεν θα πρέπει να παρεκκλίνουν από την προγραμματική διακήρυξη. Επιπρόσθετα, θα συσταθεί από το κόμμα μια επιτροπή πειθαρχίας που θα επιθεωρεί τους δήμους σε τακτά χρονικά διαστήματα.

Τα τελευταία χρόνια το AKP έχει εντείνει τις προσπάθειές του ως προς τις φιλοπεριβαλλοντικές πολιτικές του. Υπενθυμίζεται ότι σύμφωνα με τη διακήρυξη για τις προεδρικές και κοινοβουλευτικές εκλογές της 24ης Ιουνίου, το AKP δεσμεύτηκε για επενδύσεις σε πάρκα και μεγάλους χώρους πρασίνου. Κατά τη διάρκεια ομιλίας του το 2017, ο Erdoğan είχε ασκήσει σφοδρή κριτική στις μεθόδους αστικοποίησης που καταστρέφουν το πράσινο, λέγοντας «κάθε βήμα που ρημάζει το οικοσύστημα, είναι μια καταστροφή. Πρέπει να προχωρήσουμε σε άμεσες παρεμβάσεις».

Στα πλαίσια αυτά ανακοινώθηκε ότι το κόμμα δεν θα ακολουθήσει στις επερχόμενες τοπικές εκλογές τις παραδοσιακές μεθόδους προεκλογικής εκστρατείας, αλλά θα προβεί σε εκτεταμένη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Όπως, μάλιστα, δήλωσε ο Erdoğan «εγκαταλείπουμε πλήρως τις μεθόδους εκστρατείας που προκαλούν οπτική και ηχητική ρύπανση. Έχουμε αποφασίσει να ακολουθήσουμε μια εκστρατεία που θα σέβεται το περιβάλλον και τους ανθρώπους», τονίζοντας ότι τα πανό και οι σημαίες θα επιτρέπονται μόνο κοντά σε οργανώσεις του κόμματος και σε εκλογικά κέντρα συντονισμού, ενώ τα μεγάφωνα με προπαγανδιστικά μηνύματα θα παίζουν σε συγκεκριμένες και προγραμματισμένες ώρες. Συγχρόνως, ο Erdoğan κάλεσε και τα άλλα κόμματα να πράξουν το ίδιο.

Να σημειωθεί ότι ο πρώτος περιβαλλοντικός νόμος στην Τουρκία εισήχθη το 1983, ενώ το 1991 ιδρύθηκε το Υπουργείο Περιβάλλοντος, το οποίο στη συνέχεια μετονομάστηκε σε Υπουργείο Περιβάλλοντος και Πολεοδομίας. Με την πάροδο του χρόνου έγιναν τροποποιήσεις στη νομοθεσία, με σημαντικότερη το 2006 όπου προστέθηκαν οι όροι «βιώσιμο περιβάλλον» και «αειφόρος ανάπτυξη».

Παρά τις όποιες προσπάθειες του κυβερνώντος κόμματος να τονίσει τις φιλοπεριβαλλοντικές πολιτικές του, το CHP ασκεί δριμεία κριτική κατηγορώντας το για «σφαγή της φύσης». Σύμφωνα με έκθεση που δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Πολεοδομίας, πάνω από 5.000 δέντρα θα κοπούν για να κατασκευαστούν 553 βίλες στην περιοχή Beykoz της Κωνσταντινούπολης, σε μια έκταση περίπου 2,5 εκατομμυρίων τετραγωνικών μέτρων δάσους. Επιπρόσθετα, τον Σεπτέμβριο οι τουρκικές αρχές διέταξαν την κοπή εκατοντάδων δέντρων στο κέντρο της Άγκυρας προκειμένου να κατασκευαστεί μουσείο που θα μνημονεύει το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου 2016. Τέλος, περιβαλλοντικές οργανώσεις καταγγέλλουν την οικολογική καταστροφή που έχει προκαλέσει η κατασκευή του τρίτου «φαραωνικού» αεροδρομίου της Κων/πολης (657.000 δέντρα).

⃰ Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου είναι πτυχιούχος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας, κάτοχος Μεταπτυχιακού Τίτλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών με ειδίκευση στις Διεθνείς Σχέσεις & Στρατηγικές Σπουδές, επικεφαλής της έρευνας «Τουρκία και Συριακή κρίση» στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, Αρθρογράφος έντυπου και διαδικτυακού Τύπου.

1.İhsan Aktaş, «Back to the electoral alliances for the local vote», Daily Sabah, 23/11/18, https://www.dailysabah.com/columns/ihsan-aktas/2018/11/24/back-to-the-electoral-alliances-for-the-local-vote

2.İhsan Aktaş, «The impact of electoral alliances on local elections», Daily Sabah, 15/12/18, https://www.dailysabah.com/columns/ihsan-aktas/2018/12/15/the-impact-of-electoral-alliances-on-local-elections

3.Kemal Öztürk, «The pains of change in AK Party», Yeni Şafak, 22/11/18, https://www.yenisafak.com/en/columns/kemalozturk/the-pains-of-change-in-ak-party-2046771

4.«’Clean environment, transparent municipalities’ AK Party’s local elections slogan», Daily Sabah, 14/12/18, https://www.dailysabah.com/elections/2018/12/14/clean-environment-transparent-municipalities-ak-partys-local-elections-slogan

5.«Turkey cuts trees again to build more», Ahval News, 16/12/18, https://ahvalnews.com/turkey-environment/turkey-cuts-trees-again-build-more