Η ένταση στο Κόσοβο και το γεωπολιτικό παρασκήνιο

Η σύνταξη μιας ανάλυσης για τα δυτικά Βαλκάνια, συνοδεύεται συνήθως από κλισέ όπως «πυριτιδαποθήκη, καζάνι που βράζει, λεπτές ισορροπίες κτλ.» Φυσιολογικό, αν λάβουμε υπόψη το ιστορικό των συγκρούσεων και τα ανεπίλυτα ζητήματα στην ευαίσθητη αυτή περιοχή. Ακόμη κι αν οι λαοί της επιθυμούν να ζήσουν ειρηνικά, το κλίμα δηλητηριάζεται από ευρύτερα γεωπολιτικά παιχνίδια που υποβόσκουν στο παρασκήνιο. Σήμερα, έπειτα από μια δεκαετία ειρήνης – κεκτημένης με πολύ κόπο – Σέρβοι και Αλβανοί του Κοσόβου ζουν ξανά υπό το φόβο μιας πιθανής ανάφλεξης.

Γράφει ο

Θωμάς Ρούτσης

Μελετώντας κανείς την ιστορία του Κοσόβου από όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικές πηγές, μοιραία θα βρεθεί σε αδιέξοδο σχετικά με το δίκαιο των αντικρουόμενων ισχυρισμών μεταξύ Σέρβων και Αλβανών. Οι σελίδες της ιστορίας ανά τους αιώνες είναι γεμάτες καταστροφή, λεηλασίες, εκκαθαρίσεις πληθυσμών, διωγμούς. Η κάθε πλευρά εστιάζει στη δική της ιστορική αφετηρία, εκείνη που συμφέρει το εθνικό της αφήγημα.

Στη σύγχρονη ιστορία, το Κόσοβο διακηρύσσει την ανεξαρτησία του το 2008 και αναγνωρίζεται από περίπου 110 χώρες, αλλά όχι από τη Σερβία, τη Ρωσία, την Κίνα και πέντε κράτη-μέλη της Ε.Ε.: Κύπρο, Ελλάδα, Ρουμανία, Σλοβακία και Ισπανία. Μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας τη δεκαετία του 1990, το Κοσσυφοπέδιο – επαρχία της χώρας – διεκδίκησε τη δική του αυτονομία και ανεξαρτησία. Η Σερβία απάντησε στρατιωτικά δια της σκληρής ισχύος. Οι συγκρούσεις έληξαν το 1999, με μια πολεμική εκστρατεία του ΝΑΤΟ κατά της Σερβίας και τον ανηλεή βομβαρδισμό της χώρας από το δυτικό μπλοκ.

Σήμερα, η ισχυρή και συμπαγής σερβική μειονότητα στο Βόρειο Κόσοβο αριθμεί περίπου 100.000 άτομα. Το γεγονός ότι ακόμη και για μία ήσσονα διαφορά (πινακίδες κυκλοφορίας) η κατάσταση εκτραχύνεται τόσο απότομα, σε συνδυασμό με την εμπλοκή τρίτων ανταγωνιστικών δυνάμεων καθιστούν την ισορροπία στον πολύπαθο αυτό τόπο ιδιαίτερα εύθραυστη.

Τα γεγονότα που δημιουργούν την ένταση

Το περασμένο καλοκαίρι η κυβέρνηση του Κοσόβου απαίτησε από τη σερβική μειονότητα να αντικαταστήσει τις παλαιότερες σερβικές πινακίδες των οχημάτων με νέες κοσοβάρικες. Αναμενόμενα, οι Σέρβοι αντέδρασαν σφοδρά, αρνούμενοι να συμμορφωθούν στην απόφαση. Το κράτος του Κοσόβου απείλησε με χρηματικά πρόστιμα όσους δεν συμμορφώνονται. Ως απάντηση, οι εθνοτικά Σέρβοι αστυνομικοί, διοικητικοί και δικαστικοί υπάλληλοι καθώς και τα μέλη της βουλής του Κοσόβου από το κόμμα Srpska Lista, παραιτήθηκαν μαζικά.

Στα επεισόδια που σημειώθηκαν διαδηλωτές από τη μειονότητα έκλεισαν δρόμους και έφτιαξαν οδοφράγματα, ενώ ορισμένα αυτοκίνητα που άλλαξαν τελικά τις πινακίδες πυρπολήθηκαν από αγνώστους. Μέσα σε αυτό το τεταμένο κλίμα, ο πρόεδρος της Σερβίας Aleksandar Vucic δηλωσε ότι η κατάσταση έφτασε «στα όρια της σύγκρουσης», προειδοποιώντας για «κόλαση» εάν το κράτος του Κοσσυφοπεδίου επιβάλλει τα πρόστιμα.

Με την κατάσταση να εκτραχύνεται, ο Josep Borrell, ύπατος εκπρόσωπος της Ε.Ε. για θέματα ασφάλειας κάλεσε εκτάκτως σε διάλογο στις 21 Νοεμβρίου τους ηγέτες Σερβίας και Κοσόβου, Vucic και Albin Kurti αντίστοιχα. Από τη συνάντηση, πέρα από την αναβολή των προστίμων για τις πινακίδες και τις παραινέσεις για ψυχραιμία, ουσιαστικό αποτέλεσμα δεν προέκυψε, με τις δύο πλευρές να συμφωνούν ότι… διαφωνούν.

Λόγω της κρισιμότητας, η συνάντηση επαναλήφθηκε δύο μέρες αργότερα, όπου ύστερα κι από τις νουθεσίες Ευρώπης και Αμερικής, Βελιγράδι και Πρίστινα συμβιβάστηκαν σε μια λύση αμοιβαίων υποχωρήσεων. Η λύση όμως ήταν επιφανειακή. Καμία πλευρά δεν ήταν ικανοποιημένη. Στην πρώτη αφορμή που ακολούθησε το κλίμα διαταράχθηκε ακαριαία.

Η σύλληψη ενός Σέρβου πρώην αστυνομικού, ως υπόπτου για επιθέσεις κατά Κοσοβάρων αστυνομικών προκάλεσε την οργισμένη αντίδραση της σερβικής μειονότητας και του Βελιγραδίου. Οργανώθηκαν διαδηλώσεις και στήθηκαν εκ νέου οδοφράγματα με φορτηγά που μπλοκάρουν τη διέλευση προς τη Σερβία.

Ακόμη, σημειώθηκαν επιθέσεις με φωτοβολίδες και βόμβες κρότου εναντίον αστυνομικών αλβανικής καταγωγής και δημοσιογράφων. Οι αρχές του Κοσόβου έστειλαν αστυνομική δύναμη 300-350 ατόμων σε περιοχές που κατοικούν Σέρβοι κατά πλειοψηφία, εντείνοντας το κλίμα καταστολής και ανησυχίας στη σερβική μειονότητα. Το γεγονός αυτό σύμφωνα με τους Σέρβους παραβιάζει το άρθρο 9 της Συμφωνίας των Βρυξελλών, το οποίο απαγορεύει την παρουσία Αλβανών αστυνομικών στο βόρειο Κοσσυφοπέδιο.

Με τη σειρά τους οι Σέρβοι έχουν συγκεντρώσει ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις στα σύνορα με το Κόσοβο, ενώ απείλησαν ότι θα κάνουν χρήση ειδικού όρου από το ψήφισμα 1244 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, που τους δίνει τη δυνατότητα να αποστείλουν 1000 πλήρως οπλισμένους αστυνομικούς στην περιοχή που κατοικεί σερβική μειονότητα. Τελικά, η Σερβία υπέβαλε επίσημα το συγκεκριμένο αίτημα στον ΟΗΕ και το ΝΑΤΟ, ωστόσο δύσκολα θα γίνει αποδεκτό, όπως παραδέχτηκε κι ο ίδιος ο πρόεδρος της.

Νωρίτερα ο Vucic είχε αποκαλέσει «κάθαρμα» τον Κοσοβάρο πρωθυπουργό Albin Kurti, όταν ο τελευταίος διόρισε ως υπουργό έναν Σέρβο που θεωρείται ανεπιθύμητος από τους ίδιους τους Σέρβους.

Τι επιδιώκουν Κόσοβο και Σερβία;

Ένα πρώτο ερώτημα που τίθεται, είναι γιατί η Πρίστινα προέβη σε μια απόφαση, που εξαρχής γνώριζε ότι θα προκαλέσει την έντονη αντίδραση της άλλης πλευράς, δημιουργώντας ένα διπλωματικό αδιέξοδο; Επιμένοντας μάλιστα σε μια αδιάλλακτη στάση, την οποία ακόμα και ο Josep Borrell εκ μέρους της Ευρώπης επέκρινε δημόσια.

Θεωρητικά, η κυβέρνηση του Κοσσυφοπεδίου εφαρμόζει το αυτονόητο και νόμιμο δικαίωμα της να νομοθετεί και να διοικεί κατά το δοκούν στην επικράτειά της. Οι Σέρβοι από την πλευρά τους σε νομικό επίπεδο απαντούν ότι το Κόσοβο δεν αναγνωρίζεται από τους ίδιους και από τα Ηνωμένα Έθνη ως κυρίαρχο ανεξάρτητο κράτος, οπότε τέτοιες διχαστικές αποφάσεις στερούνται νομιμότητας.

Αποφάσεις οριζόντιας ισχύος σε περιοχές ειδικών συνθηκών, συνήθως δεν εμπνέονται μόνο από γραφειοκρατικά κίνητρα. Defacto φέρουν και πολιτικό περιεχόμενο και μαζί με αυτό και τις ανάλογες συνέπειες. Αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά οι αρχές του Κοσόβου. Τι βρίσκεται λοιπόν από πίσω;

Το Κόσοβο ως νεοσύστατο κράτος, στο δρόμο προς την πλήρη αποκοπή από την σερβική επιρροή και τη διεθνή αναγνώριση, επιχειρεί ένα ακόμα βήμα προκειμένου να ισχυροποιήσει την κρατική του υπόσταση, με κινήσεις που δημιουργούν τετελεσμένα.

Η γαλλική Le Monde επικρίνει ως «στρατηγική της έντασης» τις επιλογές της κοσοβάρικης κυβέρνησης. Λαμβάνοντας υπόψη τον υψηλό βαθμό εξάρτησης του Κοσόβου από τις ΗΠΑ – ορισμένοι το θεωρούν προτεκτοράτο του ΝΑΤΟ – είναι μάλλον απίθανο οι πρόσφατες κινήσεις της Πρίστινα να μην έχουν την αμερικανική στήριξη ή και καθοδήγηση.

Η Σερβία από την πλευρά της, έχοντας συμμορφωθεί στις απαιτήσεις Ευρώπης για την ένταξη της στην Ένωση, θεωρεί ότι έχει κάνει ήδη αρκετές υποχωρήσεις και άρα δεν διατίθεται να κάνει πλέον ούτε ένα βήμα πίσω στις διάφορες της με το Κόσοβο. Επίσης, η επιθετική ρητορική της σερβικής ηγεσίας λειτουργεί και προς τέρψη του εσωτερικού ακροατηρίου που διακατέχεται σταθερά από ρεβανσιστική διάθεση για την απώλεια του Κοσσυφοπεδίου.

Το Βελιγράδι, σε μια συνήθη τακτική διεθνώς, χρησιμοποιεί σε κάποιο βαθμό τη σερβική εθνική μειονότητα στο Κόσοβο ως διπλωματικό μοχλό πίεσης προς τη γειτονική της χώρα. Η στρατηγική της Σερβίας είναι να διατηρήσει το βόρειο Κόσοβο ως γκρίζα ζώνη με αμφισβητούμενο στάτους, έτσι ώστε μακροπρόθεσμα, αν παρουσιαστεί ευκαιρία, να είναι σε θέση να αποκομίσει οφέλη. Ειδικά μάλιστα, στην παρούσα γεωπολιτική συγκυρία, στην οποία το ΝΑΤΟ – ο εγγυητής του Κοσόβου – έχει στραμμένη την προσοχή και τους πόρους του στο ουκρανικό μέτωπο.

Γεωπολιτικά παιχνίδια σε αναβρασμό

Από πού πηγάζει λοιπόν η αυτοπεποίθηση του Κοσόβου να έρθει σε ευθεία ρήξη με τη Σερβία αλλά και ποια είναι τα στηρίγματα της τελευταίας σε αυτή την αντιπαράθεση;

Σε μία σημειολογικής αξίας δήλωση, η Πρόεδρος του Κοσόβου Vjosa Osmani ευχαρίστησε θερμά μόνο τις ΗΠΑ για το ρόλο τους στην συγκεκριμένη κρίση, παρόλο που επισήμως η Ευρωπαϊκή Ένωση ήταν αυτή που ανέλαβε την ευθύνη της διαμεσολάβησης. Παράλληλα, η κυβέρνηση του Κοσσυφοπεδίου άφησε αιχμές για εμπλοκή της Μόσχας στην κλιμάκωση της κρίσης, προκειμένου να επεκτείνει γεωγραφικά την τρέχουσα σύγκρουση στην Ουκρανία και να αποσταθεροποιήσει περαιτέρω την Ευρώπη.

Θεωρητικά το σενάριο αυτό θα συνέφερε τη Ρωσία, καθώς θα αποσπούσε ένα μέρος της προσοχής της Δύσης από την Ουκρανία. Από την άλλη πλευρά, μπορεί να ειπωθεί ότι και το Κόσοβο επικαλείται τον ρωσικό δάκτυλο με σκοπό να προσελκύσει περισσότερο ενδιαφέρον και στήριξη από την Δύση. Ωστόσο, πέρα από τις θεωρίες, το μοναδικό απτό στοιχείο ρωσικής εμπλοκής στη διαμάχη της Πρίστινας με το Βελιγράδι ήταν ένα κύμα παραπληροφόρησης από ανεπίσημες ρωσικές πηγές με fake news που έριχναν λάδι στη φωτιά.

Επίσημα η Ρωσία στήριξε τη Σερβία στη διαμάχη της με το Κόσοβο για τις πινακίδες κυκλοφορίας. Η εκπρόσωπος του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών, Μαρία Ζαχάροβα, κατηγόρησε τις αρχές του Κοσσυφοπεδίου ότι επιβάλλουν «ανεδαφικούς, διχαστικούς νόμους».

Το παράδειγμα της ένοπλης επέμβασης του ΝΑΤΟ το 1999 στη Σερβία προκειμένου να αποτρέψει την εθνοκάθαρση εναντίον των Αλβανών, έχει αξιοποιηθεί από τη Ρωσία ως αφήγημα νομιμοποίησης των δικών της επεμβάσεων στη Γεωργία και την Ουκρανία. Εάν το ΝΑΤΟ διεξάγει πόλεμο απόσχισης μιας περιοχής με εθνοτική μειονότητα (Κόσοβο), τότε και η Ρωσία δικαιούται να κάνει το ίδιο στην Αμπχαζία, την Οσετία, την Κριμαία, το Ντονέτσκ κ.α., ισχυρίζονται οι Ρώσοι.

Ρωσία και Σερβία είναι παραδοσιακοί σύμμαχοι ως γνωστόν. Αντίστοιχα το Κόσοβο και η Αλβανία είναι πιστοί σύμμαχοι και ακόλουθοι της Αμερικής. Το Βελιγράδι, που τον Μάη του ‘22 υπέγραψε με τον Πούτιν μια συμφωνία αγοράς φυσικού αερίου με ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους, παρά τις έντονες πιέσεις της Δύσης αρνείται να συνδράμει στις κυρώσεις εναντίον της Ρωσίας για την εισβολή στην Ουκρανία. Δευτερευόντως, Αμερικανοί και Ευρωπαίοι ζητούν από τους Σέρβους να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία του Κοσόβου και να περιορίσουν τους ισχυρούς οικονομικούς δεσμούς με την Κίνα.

Ορισμένοι αναλυτές αποδίδουν την πρόσφατη κλιμάκωση στο Κόσοβο, στο γενικότερο στρατηγικό στόχο που έχουν οι ΗΠΑ να εμποδίσουν την εξάπλωση της ρωσικής επιρροής στα Βαλκάνια και εν προκειμένω να απομακρύνουν τη Σερβία από τη Ρωσία.

Το καλοκαίρι του ‘23, το Κοσσυφοπέδιο θα φιλοξενήσει τη μεγάλης κλίμακας στρατιωτική άσκηση του ΝΑΤΟ “Defender Europe 2023”, με τις προετοιμασίες να βρίσκονται ήδη σε εξέλιξη. Στην άσκηση θα συμμετέχει και ο στρατός του Κοσόβου. Το καλοκαίρι του ‘22 η συγκεκριμένη ετήσια άσκηση έγινε στην Αλβανία, όπου τα αμερικανικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στο λιμάνι του Δυρραχίου. Το ίδιο διάστημα υπήρξαν αποκαλύψεις ότι η Βρετανία εφοδίασε με προηγμένα οπλικά συστήματα την Πρίστινα.

Οι κινήσεις αυτές στο Κόσοβο σε συνδυασμό με τον νατοϊκό κλοιό που σφίγγει εις βάρος της Σερβίας στη μειονότητα της στη Βοσνία αλλά και στο Μαυροβούνιο στέλνουν μέσω Βελιγραδίου το μήνυμα στη Μόσχα, ότι η εξάπλωση της επιρροής της στη βαλκανική χερσόνησο κινδυνεύει να συρρικνωθεί.