Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης των ναζί στην Ελλάδα- Οι μνήμες της φρίκης

Γράφει ο Δημήτρης Σταυρόπουλος

( πρώτο μέρος)

Μεταξύ του 1933 και του 1945, η ναζιστική Γερμανία και οι σύμμαχοί της ίδρυσαν περισσότερα από 42.000 στρατόπεδα και άλλους χώρους φυλάκισης (όπως τα γκέτο). Οι αυτουργοί χρησιμοποίησαν αυτές τις τοποθεσίες για διάφορους σκοπούς, μεταξύ άλλων για καταναγκαστική εργασία, την κράτηση ατόμων που θεωρούσαν εχθρούς του κράτους, και για μαζικές δολοφονίες.

Μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους ναζί, δημιουργήθηκαν πρώτα στην Αθήνα και μετά σε διάφορες πόλεις στρατόπεδα-κολαστήρια, στα οποία μαρτύρησαν εκατοντάδες άνθρωποι κάθε ηλικίας και φύλου, πολλοί από τους οποίους άφησαν την τελευταία τους πνοή, ύστερα από φρικτά βασανιστήρια.

Αρχικά, ο σκοπός της δημιουργίας τους ήταν ο εγκλεισμός σε αυτά, των πολιτικών κρατουμένων και αντιπάλων και των θεωρούμενων ως «ανεπιθύμητων» ατόμων. Στην ίδια κατηγορία των «ανεπιθύμητων» και «εχθρών του Τρίτου Ράιχ» περιλαμβάνονταν Εβραίοι, κομμουνιστές, αντιστασιακοί, διανοούμενοι, Πολωνοί, Σοβιετικοί, αιχμάλωτοι πολέμου, ομοφυλόφιλοι, Τσιγγάνοι (Ρομά και Σίντι), Μάρτυρες του Ιεχωβά και άλλοι.

Από το 1938 και εξής άρχισε η εκμετάλλευση της καταναγκαστικής εργασίας των ομήρων στα στρατόπεδα αυτά από τα Ες-Ες με σκοπό το οικονομικό όφελος και την κάλυψη των τεράστιων αναγκών σε εργατικό δυναμικό. Εκατομμύρια κρατούμενοι των στρατοπέδων έχασαν τη ζωή τους λόγω κακομεταχείρισης, ασθενειών, υποσιτισμού και υπερβολικής εργασίας. 

Η χρήση των στρατοπέδων συγκέντρωσης και οι μορφές που έλαβε η εκμετάλλευσή των εκεί αιχμαλώτων από το Τρίτο Ράιχ σταδιακά εξελίχθηκε κατά τη διάρκεια του πολέμου με βάση τις ανάγκες της ναζιστικής πολεμικής μηχανής.

 Έτσι, μολονότι αρχικά σκοπός ίδρυσής τους ήταν ο εγκλεισμός και η χωρίς οίκτο εκμετάλλευση των καταναγκαστικών εργατών, ήδη από το 1941 και μετά την έναρξη του σχεδίου της «Τελικής Λύσης» (Διάσκεψη του Βάνζεε: 20/01/1942) δημιουργήθηκαν τα «στρατόπεδα εξόντωσης», όπου πια ο βασικός σκοπός τους ήταν η συστηματική εξόντωση όσων μεταφέρονταν σ αυτά κυρίως Εβραίων.

ΤΑ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΑ ΕΞΟΝΤΩΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ελλάδα της Κατοχής ήταν στο Χαϊδάρι, εντός του οποίου υπήρξε το εμβληματικό Μπλοκ 15, χώρος κράτησης των μελλοθανάτων. 

Είναι από τα άγνωστα στρατόπεδα σε σχέση με αντίστοιχα ευρωπαϊκά παραδείγματα.

 Ο Μ. Mazawer το ονομάζει «Βαστίλη της Ελλάδας», ενώ η New York Times στα 1944  παρουσίαζε το στρατόπεδο Χαϊδαρίου ως ένα από τα φρικτότερα ναζιστικά λάγκερ (Δρουμπούκη, 2014: 168-169).

Το Χαϊδάρι στα δυτικά της Αθήνας έγινε στα χέρια της SD, της Υπηρεσίας Ασφαλείας των Ες Ες, το κύριο πεδίο εφαρμογής κατασταλτικών μεθόδων και αντιποίνων, ιδιαιτέρως από 1943 ως το 1944. 

«Ήταν κυρίως κέντρο μεταγωγών των κρατουμένων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης και λειτουργούσε με βάση τους κανονισμούς που ίσχυαν σε όλα τα ναζιστικά κολαστήρια». 

Η αναίτια «ισοπεδωτική σωματική και ψυχολογική βία» αποτελούσε αυτοσκοπό. Εκεί, όπως και σε όλα τα στρατόπεδα «η ανθρώπινη ζωή βρισκόταν στις εσχατιές της αξιακής κλίμακας των ναζί» (Δρουμπούκη, 2014: 147-189).

 Το στρατόπεδο Χαϊδαρίου συνδέεται άρρηκτα με τον άλλο τόπο μαρτυρίου και εκτέλεσης αγωνιστών, το Σκοπευτήριο της Καισαριανής, καθώς και με το κομβικό γεγονός της εκτέλεσης των 200 αγωνιστών κρατουμένων στο Χαϊδάρι στο Μπλοκ 15. 

Το στρατόπεδο αφημένο στη λήθη άρχισε να αναδεικνύεται κυρίως από τη δυναμική των προφορικών μαρτυριών που λειτουργούν προς «μια νέου τύπου ιστορία, εκεί όπου η ασυμβατότητα και η ασυμφωνία με την επίσημη εκδοχή των γεγονότων δεν αποτελούν lapsus (κενό) της μνήμης αλλά αναγκαίο στοιχείο για τη συρραφή της ιστορίας» (Χαντζαρούλα, 2012, στο Δρουμπούκη, 2014: 151)

Σε χειρότερη μοίρα, ερειπωμένο, βρίσκεται το δεύτερο σε μέγεθος στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Ελλάδα, το «Παύλου Μελά» στη Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης. Υπάρχουν αναφορές σε αυτό σε συνεντεύξεις στο Αρχείο από ομήρους που βρέθηκαν εκεί πριν τη μεταγωγή τους σε άλλα στρατόπεδα της Ευρώπης του Τρίτου Ράιχ και θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν από εκπαιδευτικούς και μαθητές που έχουν σχετικό ενδιαφέρον.

 Άλλα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην κατεχόμενη Ελλάδα από το Γ΄Ράιχ υπήρξαν στη Λάρισα, στη Θήβα, κ.ά.

21.000 ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΟΙ ΣΤΗΝ ΚΟΛΑΣΗ!

Το Στρατόπεδο Συγκέντρωσης του Χαϊδαρίου άρχισε να λειτουργεί στις 3 Σεπτεμβρίου του 1943 και σταμάτησε στις 27 Σεπτεμβρίου του 1944, όταν οι Γερμανοί άρχισαν να αποσύρονται από τα ελληνικά εδάφη. Πρόκειται για εγκαταστάσεις στρατώνα που είχε ιδρύσει ο Ιωάννης Μεταξάς το 1936 στη θέση «Καραϊσκάκη». 

Υπολογίζεται ότι από αυτό το στρατόπεδο συγκέντρωσης πέρασαν συνολικά πάνω από 21.000 κρατούμενοι. 

Στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάνονται και Εβραίοι, η συντριπτική πλειονότητα των οποίων μεταφέρθηκε τελικά σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία.

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής οι Ιταλοί, οι οποίοι έλεγχαν τις φυλακές-στρατόπεδα στη νότια Ελλάδα, αποφάσισαν να διαλύσουν εκείνα που βρίσκονταν σε επισφαλείς θέσεις.

Οι κρατούμενοι έφθασαν στην Αθήνα στις 3 Σεπτεμβρίου και υπήρξε άμεση μεταφορά τους στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου, το οποίο είχαν ήδη διαρρυθμίσει κατάλληλα οι Ιταλοί. Από τον Οκτώβριο του 1943 και εξής στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου οδηγούνταν ολοένα και περισσότεροι κρατούμενοι, είτε συλληφθέντες σε μπλόκα είτε αυτοί που συλλαμβάνονταν από την Γκεστάπο. 

Οι τελευταίοι αρχικά οδηγούνταν στο αρχηγείο των SS στην Αθήνα, το οποίο έδρευε στην οδό Μέρλιν στο Κολωνάκι, προκειμένου να ανακριθούν ή και να βασανιστούν. 

Στο αρχηγείο συντάσσονταν τα φυλακιστήρια για το Χαϊδάρι, καθώς και οι καταστάσεις των εκτελέσεων.

Αμέσως μετά την ανακοίνωση της συνθηκολόγησης της ιταλικής κυβέρνησης με τις συμμαχικές δυνάμεις στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, οι Ιταλοί αποσύρθηκαν από το Χαϊδάρι. Στις 10 Σεπτεμβρίου το στρατόπεδο πέρασε στα χέρια των Γερμανών, οι οποίοι αρχικά το χρησιμοποίησαν ως παράρτημα των φυλακών Αβέρωφ, με διοικητή τον επιλοχία Ρούντι Τρέπτε (Roudi Trepte). 

Υπό τη γερμανική διοίκηση οι συνθήκες διαβίωσης έγιναν πολύ περισσότερο σκληρές: 

Οι κρατούμενοι παρέμεναν σχεδόν ολόκληρη την ημέρα στους θαλάμους τους, όπου έπρεπε να επικρατεί καθαριότητα και απόλυτη τάξη. 

Εκτός θαλάμου έβγαιναν μόνο τις ώρες του συσσιτίου, των προσκλητηρίων, της “γυμναστικής” και των αγγαρειών.

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΒΡΑΙΟΙ

 

Η πρώτη κρατούμενη στο στρατόπεδο του Χαϊδαρίου ήταν η Ηλέκτρα Αποστόλου, που έφτασε στις 7 Δεκεμβρίου 1943 και κλείστηκε στον θάλαμο 11 του Μπλοκ 15.

 Σταδιακά, μεταφέρθηκαν αρκετές γυναίκες, Χριστιανές και Εβραίες, που τοποθετήθηκαν στον θάλαμο 29 του ίδιου Μπλοκ. 

Μεταξύ αυτών ήταν και η Ηρώ Κωνσταντοπούλου.

Τον Ιανουάριο οι γυναίκες μεταφέρθηκαν στο Μπλοκ 11 και δύο μήνες αργότερα στο Μπλοκ 6.

 Η πρώτη εκτέλεση που περιλάμβανε και γυναίκες έγινε στις 2 Μαΐου 1944.

 Μεταξύ των κρατουμένων στο Χαϊδάρι ήταν και η Λέλα Καραγιάννη, η οποία κλείστηκε στην απομόνωση και ακολούθως εκτελέστηκε στις 8 Σεπτεμβρίου 1944 στο Δαφνί, στον χώρο όπου σήμερα είναι ο Διομήδειος κήπος.

 Υπολογίζεται ότι στο Χαϊδάρι κρατήθηκαν πάνω από 300 χριστιανές και περίπου 2.500 Εβραίες γυναίκες. 

Ελάχιστες από τις Εβραίες, γύρω στις είκοσι, κατάφεραν να ελευθερωθούν από το Χαϊδάρι -ήταν όσες είχαν κάνει μεικτό γάμο ή είχαν ξένη υπηκοότητα.

Οι πρώτοι Εβραίοι μεταφέρθηκαν στο Χαϊδάρι στις 4 Δεκεμβρίου 1943. 

Επρόκειτο για οκτώ άτομα, τα οποία απομονώθηκαν στο υπόγειο του Μπλοκ 3.

 Ο αριθμός των Εβραίων στο Χαϊδάρι αυξανόταν σταδιακά έως την άνοιξη του 1944, όταν συγκεντρώθηκαν στο στρατόπεδο πολλοί Εβραίοι από ολόκληρη την Ελλάδα, προκειμένου να οδηγηθούν στα Ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου στην Πολωνία. 

Η πρώτη μεγάλη μεταφορά Εβραίων στο Χαϊδάρι έγινε στις 29 Μαρτίου 1944. 

Τότε έφτασαν στο στρατόπεδο 614 Εβραίοι από την Άρτα, την Πρέβεζα, το Αγρίνιο, την Πάτρα, καθώς και Εβραίοι με ισπανική, πορτογαλική και ιταλική υπηκοότητα.

 Όλοι αυτοί, μαζί με κάποιους από τους Εβραίους που βρίσκονταν ήδη στο Χαϊδάρι, δηλαδή συνολικά 1.300 άτομα, αποτέλεσαν την πρώτη μεγάλη αποστολή που έφτασε στο στρατόπεδο του Άουσβιτς στις 11 Απριλίου 1944.

 Στις αρχές του Ιουνίου μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο 1.850 Επτανήσιοι Εβραίοι, κυρίως από την Κέρκυρα.

 Η ομάδα αυτή, ενισχυμένη από 575 Εβραίους που βρίσκονταν ήδη στο Χαϊδάρι, αναχώρησε στις 20 Ιουνίου για την Πολωνία. 

Η τελευταία μαζική μεταγωγή Εβραίων πραγματοποιήθηκε την 1η Αυγούστου 1944.

 Περιελάμβανε 1.700 Εβραίους από τα Δωδεκάνησα, κυρίως τη Ρόδο, οι οποίοι μεταφέρθηκαν στην Πολωνία.

 Οι Γερμανοί μεταχειρίζονταν τους Εβραίους κρατουμένους με κατ’ εξοχήν απάνθρωπο τρόπο.

Ο χώρος του στρατοπέδου Χαϊδαρίου είναι τόπος μαρτυρίου και ιστορικής μνήμης. Θεωρείται για την Ελλάδα χώρος αντίστοιχος με τα στρατόπεδα Άουσβιτς, Μαουτχάουζεν, Νταχάου, που όμως, σχεδόν αμέσως μετά τη συντριβή των δυνάμεων του Άξονα, ανακηρύχθηκαν ιστορικά μνημεία και με σειρά ενεργειών εξασφαλίστηκε η ανάδειξη και η προβολή τους. 

Στην Ελλάδα, η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης επί πολλά χρόνια αγνοήθηκε. 

Το 1982, με τον Νόμο 1285 που ψήφισε η Βουλή των Ελλήνων, ήλθε η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και άρχισε να παίρνει τις πραγματικές της διαστάσεις ως ιστορικό γεγονός. 

Σε αυτά τα 40 περίπου χρόνια της αγνόησής της, η ιστορία του στρατοπέδου έμενε στο περιθώριο.

(αύριο στρατόπεδο «Παύλος Μελάς» Θεσσαλονίκη και στρατόπεδο Λάρισας και Θήβας)

Πληροφορίες

MOG (Μνήμες από την Κατοχή στην Ελλάδα)

«Ιστορική Αναδρομή  Σύγχρονη Περίοδος  Ίδρυση του στρατοπέδου»