Οι διεθνείς σχέσεις με το “κεφάλι επάνω και τα πόδια κάτω”

Για να κατανοήσουμε ένα αντικείμενο οφείλουμε να μελετήσουμε το ίδιο το αντικείμενο. Ορίστε μία κολοσσιαίας σημασίας αλήθεια στη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης. Σήμερα όμως αυτή υποχωρεί. Στο επίκεντρο της προσοχής επανέρχονται εξωτερικές προς το αντικείμενο δυνάμεις. Συγκεκριμένα η γνώση γι’ αυτό επιχειρείται να εξαχθεί από τα υποκείμενα που αλληλεπιδρούν μαζί του ή από τα αποτελέσματα που αυτό παράγει. 

Γράφει ο

ΓΙΑΝΝΗΣ ΧΟΥΒΑΡΔΑΣ

PhD_© Διεθνολόγος-Πολιτικός Επιστήμονας

Αυτή τη μοίρα έχουν και οι διεθνείς σχέσεις (1). Το ενδιαφέρον μετατοπίζεται από τις καθ’ αυτές σχέσεις μεταξύ κρατών, στους «εκπροσώπους» τους (ηγέτες, πολιτικά συστήματα), και στα προϊόντα τους [διεθνής τάξη, διεθνής αναρχία (έλλειψη ανώτατης εξουσίας)]. Έτσι η γνώση περιορίζεται μόνο σε εκείνες τις πλευρές των διεθνών σχέσεων, οι οποίες εφάπτονται με τον (προβάλλουν στον) εξωτερικό προς αυτές κόσμο.   

Συνακόλουθα επιτρέπεται μόνο η επιφανειακή γνώση του αντικειμένου, μέσω της εξέτασης της πολιτικής κατάστασης των χωρών, των ικανοτήτων και της ψυχοσύνθεσης των ηγετών, αλλά και των προτύπων συμπεριφοράς, των κανόνων και των θεσμών που ακολουθούν τα κράτη, των συνθηκών αυτοβοήθειας που αντιμετωπίζουν (πρέπει να φροντίζουν τα ίδια τον εαυτό τους). Με αυτόν τον τρόπο όμως αγνοείται η εσωτερική πλευρά των διεθνών σχέσεων, η οποία συνδέει όλες τις πλευρές τους και τους δίνει υπόσταση ως ιδιαίτερο αντικείμενο.

Έπεται ότι η ουσία  (καθοριστική πλευρά) του ζητήματος πρέπει να αναζητηθεί στις καθαυτό σχέσεις των κρατών σήμερα. Εκεί συναντάμε τον ανταγωνισμό για την κατανομή οικονομικών πόρων (φυσικών και κοινωνικών). Μια κατάσταση που απορρέει από τα ανταγωνιστικά συμφέροντα που εκφράζουν τα κράτη (2) και από τον κατά βάση οικονομικό χαρακτήρα αυτών των συμφερόντων (3). Επίσης διακρίνουμε την ισχύ ως το μέσο πραγμάτωσης του ανταγωνισμού. Τελικά παρατηρούμε τα κράτη να σχετίζονται μεταξύ τους διά της ισχύος.

Βεβαίως εντοπίζουμε και συνεργασίες ή ενώσεις κρατών. Ζητούμενο όμως παραμένει η βέλτιστη θέση στην κατανομή των οικονομικών πόρων. Επακόλουθα ο ανταγωνισμός οξύνεται. Αφορά πλέον διακρατικά σχήματα, ενώ διατηρείται στο εσωτερικό τους για την κατανομή των «συλλογικών» πόρων. Ως εκ τούτου οι συνεργατικές σχέσεις συνυπάρχουν με τις σχέσεις ισχύος, όμως υπάγονται και διαμορφώνονται από αυτές.

Η ισχύς αφορά τις ικανότητες ενός υποκειμένου να μεταβάλλει προς την κατεύθυνση που επιθυμεί τη συμπεριφορά τρίτων. Όσον αφορά τα κράτη πρόκειται για ικανότητες διπλωματικές, οικονομικές στρατιωτικές κτλ. Η πρόοδος του «πολιτισμού» διανοίγει συνεχώς νέα πεδία ισχύος. Ωστόσο η επιβολή αποτελεί το μόνο εγγυημένο τρόπο πειθάρχησης ενός «γενετικά προγραμματισμένου» ανταγωνιστή. Συνακόλουθα ο οικονομικός και δη ο στρατιωτικός πυλώνας της ισχύος κυριαρχούν στο χρόνο. 

Η εκάστοτε διεθνοπολιτική κατάσταση πραγμάτων (status quo) είναι κατά βάση δικό τους προϊόν (4). Τα κράτη και τα διακρατικά σχήματα χωρίζουν τον κόσμο σε σφαίρες επιρροής, κυριαρχικών δικαιωμάτων και κυριαρχίας, αποδέχονται έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, καταλήγουν σε ορισμένους κανόνες, μοιράζονται ρόλους στους διεθνείς θεσμούς. Το status quo δεσμεύει τους ηγέτες και τα πολιτικά συστήματα. Έτσι οι σχέσεις ισχύος διαμορφώνουν όλη την πραγματικότητα των διεθνών σχέσεων.

Ωστόσο οι σχέσεις ισχύος είναι μεταβλητές. Αλλάζουν σε όφελος εκείνων που αποκτούν περισσότερες ικανότητες (5) . Ώσπου γίνονται αναντίστοιχες του status quo και εξασθενούν τις δεσμεύσεις ηγετών και πολιτικών συστημάτων σε αυτό. Τότε η στρατιωτική ισχύς καλείται να επιλύσει το ζήτημα. Ένα νέο status quo επιβάλλεται διά των όπλων.

Συνεπώς τα αίτια της αλλαγής της συμπεριφοράς ενός κράτους οφείλουν να αναζητούνται στις σχέσεις ισχύος με τα άλλα κράτη, εφόσον εκφράζουν ανταγωνιστικά συμφέροντα. Αφενός στις σχέσεις με τις μεγάλες δυνάμεις, καθώς διαθέτουν πολλές ικανότητες. Αφετέρου στις σχέσεις με τις χώρες που αφορά η αλλαγή της συμπεριφοράς του. Έτσι θα φανεί η γενική κίνηση της τελευταίας και θα φωτιστεί αν η αλλαγή συμβαδίζει με αυτή.

Εάν συμβαδίζει, τότε ο ρόλος της ηγεσίας και του πολιτικού συστήματος σε αυτή την αλλαγή είναι δευτερεύον ζήτημα. Λίγο πολύ η συμπεριφορά του κράτους θα κινείται πλέον σε αυτή την κατεύθυνση. Εάν όχι, τότε η αλλαγή πιθανά να σχετίζεται με την ηγεσία ή το πολιτικό σύστημα. Αργά ή γρήγορα η συμπεριφορά της χώρας θα επανέλθει στην πρωτύτερη κατάσταση, είτε δια της τροποποιήσεως των αποφάσεων της ηγεσίας ή του πολιτικού συστήματος, είτε διά της αλλαγής τους. 

1. Στο παρόν κείμενο η έννοια διεθνείς σχέσεις ταυτίζεται με την έννοια διακρατικές σχέσεις.

2.Πρόκειται για τα συλλογικά συμφέροντα των «εγχώριων» μονοπωλίων -Συμπράξεις μετοχικών εταιρειών που δημιουργούν συνθήκες μονοπωλίου. Τα μονοπώλια έχουν καταστεί πολυεθνικά. Ωστόσο πρωταγωνιστές τους είναι μετοχικές εταιρείες με βάση κάποια συγκεκριμένη χώρα. Ο ανταγωνισμός διατηρείται μέσα στο μονοπώλιο και οξύνεται μεταξύ των μονοπωλίων.

3.Ο ανταγωνισμός μεταξύ των μονοπωλίων αφορά την κατανομή αγορών, φυσικών πόρων, πρώτων υλών, υποδομών, εμπορικών οδών, εργατικού δυναμικού κτλ. Είναι η ουσία των σύγχρονων διακρατικών ανταγωνισμών, εκείνη η πλευρά τους που τους καθιστά ιμπεριαλιστικούς.

4.Το status quo μπορεί επίσης να μεταβληθεί ως αποτέλεσμα εσωτερικής ανατροπής των συμφερόντων που εκφράζουν τα κράτη π.χ. Διάλυση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας το 1917, διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991.

 5.Η ανισόμετρη ανάπτυξη του καπιταλισμού εγγυάται αυτό το γεγονός. Το κυνήγι του κέρδους ωθεί τις μετοχικές εταιρείες στην εξαγωγή κεφαλαίου σε προορισμούς με ευνοϊκότερους όρους αναπαραγωγής του. Έτσι όμως ευνοείται η ανάπτυξη του κεφαλαίου στις χώρες υποδοχείς, οι οποίες επίσης καθίστανται κάποτε εξαγωγείς κεφαλαίου. Κατ’ επέκταση αυξάνει και η ισχύς τους.