Του Εμμανουήλ Μπέζα (*)
Από τότε που ο Ερντογάν ανέλαβε την εξουσία το 2003, η Τουρκία γίνεται όλο και πιο ισχυρή στην παγκόσμια σκακιέρα. Υπάρχει μια μακρά παράδοση διπλωματίας μιας μεγάλης αυτοκρατορίας με πλούτο και ισχυρή ηγεσία. Παρά αυτή την τεράστια γεωστρατηγική ανάπτυξη, η Τουρκία έχει γίνει παράλληλα μία από τις πιο αμφισβητούμενες χώρες στον κόσμο. Αριθμοί ρεκόρ πληθωρισμού και φτώχειας, αποτυχημένη ανατροπή της κυβέρνησης, κυβερνητικά σκάνδαλα, σκοτεινό σωφρονιστικό σύστημα, πολυτελής ζωή του Ερντογάν, εξέγερση Κούρδων, είναι “μερικοί” από τους λόγους αμφισβήτησης της κυριαρχίας της.
Είναι προφανές ότι η Τουρκία δεν είναι ένα δημοκρατικό κράτος αφού τα δεδομένα και οι απόψεις καταλήγουν ευθέως σ’ αυτό. Και δεν είναι απλώς ένα άλλο αυταρχικό κράτος. Ορισμένες περιοχές της στα βάθη της Μικράς Ασίας μοιάζουν να αποτελούν μερικά από τα χειρότερα μέρη του κόσμου. Γιατί οι άνθρωποι δεν έχουν ακόμη επαναστατήσει;
Όλα τα παραπάνω αποτελούν μια ανάγνωση της πραγματικότητας και άλλωστε ακόμα και εάν η επανάσταση ήταν στο τραπέζι, το ξέσπασμα από τη σύλληψη της σαν ιδέας, είναι ένας μακρύς δρόμος.
Ας δούμε λοιπόν γιατί οι άνθρωποι δεν έχουν επαναστατήσει: Όπως αναφέρει ο Jack A. Goldstone στο βιβλίο του «Revolutions: A Very Short Introduction», οι ειδικοί συμφωνούν πως υπάρχουν πέντε συνθήκες κάτω από τις οποίες μια επανάσταση μπορεί να ευδοκιμήσει.
Παρόλα αυτά, καμία από αυτές τις συνθήκες δεν μπορεί να προβλέψει το ξέσπασμα μιας επανάστασης και φυσικά οι πέντε αυτές συνθήκες δεν αποτελούν και αίτια της επανάστασης:
Συνθήκη 1η
Ύπαρξη εθνικών οικονομικών ή δημοσιονομικών πιέσεων
Η Τουρκία βρίσκεται σε μια εξαιρετικά δύσκολη οικονομική κατάσταση. Με το μέσο εισόδημα να βρίσκεται στα 8.000$ , (σε πραγματικά νούμερα πολύ λιγότερα , αν αφαιρεθεί το πλουσιότερο 1%), ούσα 8η παγκοσμίως σε πληθωριστικά νούμερα. Αν και η κατάσταση είναι ιδιαίτερα δύσκολη, ορισμένα αντικρουόμενα στοιχεία δείχνουν πως ίσως δεν είναι τόσο δύσκολη ή τόσο εύθραυστη όσο θέλουμε να νομίζουμε.
Το παράδειγμα της φτώχειας
Στο βιβλίο του ο Jack A. Goldstone αναλύει την σύνδεση μεταξύ φτώχειας και επανάστασης:
“Η φτώχεια γενικά δεν συνδέεται με την επανάσταση. Η χειρότερη φτώχεια προκύπτει συνήθως μετά τις αποτυχίες των καλλιεργειών και τους λιμούς, ωστόσο η πλειονότητα των λιμών – όπως ο μεγάλος ιρλανδικός λιμός πατάτας της δεκαετίας του 1840 – δεν οδήγησε σε επαναστάσεις. Στην πραγματικότητα, οι επαναστάσεις συμβαίνουν συχνότερα στις χώρες μεσαίου εισοδήματος , παρά στα πολύ φτωχότερα έθνη”.
Όπως παρατηρείται και από άλλους μελετητές, η φτώχεια γενικώς δεν συνδέεται με το ξέσπασμα επανάστασης και οι επαναστάσεις λαμβάνουν μέρος σε χώρες με μεσαία εισοδήματα, όπου ο λαός έχει επαρκή μέσα για να προχωρήσει στην επανάσταση, ενώ παράλληλα η εκδήλωση επανάστασης σχετίζεται περισσότερο με την αίσθηση πως μια κοινωνική ομάδα έχει χάσει την θέση της στην κοινωνία παρά με τα εισοδήματα και τα ποσοστά πείνας. Για παράδειγμα, αν ο αγρότης στην Τουρκία παραμένει στα όρια της εξαθλίωσης αλλά νιώθει πως βρίσκεται σε θέση να ασκεί “ανεμπόδιστα” το επάγγελμα του με τις όποιες τεράστιες δυσκολίες, είναι λιγότερο πιθανό να επαναστατήσει σε σχέση με εκείνον που έχει μεγαλύτερη ροή εισοδήματος αλλά αισθάνεται προκλητική διάκριση της κοινωνικής του τάξης σε σχέση με τις άλλες μέσω της υψηλής φορολογίας στη συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα.
Την ίδια στιγμή ενώ η Τουρκία έχει μεγάλα ποσοστά ανεργίας, παρουσιάζει ταυτόχρονα πληθυσμιακή αύξηση αλλά και αύξηση της εργασιακής συμμετοχής. Μπορεί τα εισοδήματα να είναι μικρά,ορισμένες φορές σε εξευτελιστικό βαθμό, παρόλα αυτά όσο ο Ερντογάν κατορθώνει να αυξάνει την εργασιακή συμμετοχή, τοποθετεί τους πολίτες σε λήθαργο κάνοντας τους να προτιμήσουν την ασφάλεια του χαμηλού εισοδήματος από την ανασφάλεια της επανάστασης.
Η αυξημένη παραγωγικότητα της χώρας έρχεται να επιβεβαιώσει αυτό το σενάριο, καθώς με χαμηλά εισοδήματα ο Ερντογάν συνεχίζει να θέτει την μηχανή σε λειτουργία παρασύροντας τον λαό στην ψευδαίσθηση της ασφαλείας που προσφέρει αυτή η κινητικότητα της οικονομίας . Επομένως, η Συνθήκη 1 δεν ικανοποιείται.
Συνθήκη 2η
Αυξανόμενη αποξένωση και αντίθεση μεταξύ των ελίτ
Η ελίτ της Τουρκίας μοιάζει πλήρως ευνοημένη από τις πολιτικές Ερντογάν αφού υπάρχει σαφής μείωση του εταιρικού φόρου και του φόρου εισοδήματος από την ανάληψη της εξουσίας και ύστερα. Την ίδια στιγμή παρατηρείται αύξηση των εξαγωγών, ενώ όπως γνωρίζουμε, οι επιχειρηματίες προσκείμενοι στο καθεστώτος χαίρουν ιδιαίτερης μεταχείρισης σε σχέση με τους αντιφρονούντες. Επομένως, η Συνθήκη 2 δεν ικανοποιείται.
Συνθήκη 3η
Η επαναστατική κινητοποίηση θα πρέπει βασίζεται σε κάποια μορφή ολοένα και πιο διαδεδομένης λαϊκής οργής για την αδικία
Ο Jack A. Goldstone στο βιβλίο του που ανέφερα προηγουμένως, εξηγεί πως ένα καθεστώς δύναται να διατηρήσει την κοινωνία σε “ισσοροπία”ακόμα και όταν η αδικία αναπτύσσεται σε ραγδαία επίπεδα:
“Το καθεστώς αντιστέκεται στην εξάπλωση της εξέγερσης και των επαναστατικών ιδεολογιών επειδή οι πιστές στρατιωτικές, γραφειοκρατικές και θρησκευτικές ελίτ θα καταστείλουν την αντιπολίτευση και επειδή οι περισσότερες ομάδες έχουν επενδύσει στο status quo και δεν θα έπαιρναν μεγάλο ρίσκο για να το αλλάξουν. Μια τέτοια κοινωνία μπορεί να περιγράφει ότι βρίσκεται σε “ευσταθή ισορροπία”, “stable equilibrium”. Αυτή η έννοια προέρχεται από τη φυσική επιστήμη. Φανταστείτε μια μπάλα να κάθεται στο κάτω μέρος μιας μεγάλης κατάθλιψης. Εάν μια μικρή δύναμη κινήσει την μπάλα προς οποιαδήποτε κατεύθυνση, απλώς πέφτει πίσω στην κατάθλιψη, επιστρέφοντας στην προηγούμενη κατάστασή της”.
Ο Ερντογάν έχει καταφέρει να αντιμετωπίσει ήδη ένα πραξικόπημα εναντίον του έχοντας γυρίσει το επικοινωνιακό παιχνίδι, μετατρέποντας οποιαδήποτε κίνηση ξεσηκωμού να μοιάζει ασήμαντη ή λιγότερο δυνατή από το καθεστώς.
Από την άλλη μεριά, για να καταστείλεις το γενικό λαϊκό αίσθημα αδικίας και θυμού θα πρέπει να έχεις τις απαραίτητες ομάδες άμεσης καταστολής των εκδηλώσεων τέτοιων συναισθημάτων, όπως είναι ο στρατός και η αστυνομία.
Δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με σιγουριά τι ακριβώς συμβαίνει στον Τουρκικό στρατό, παρόλα αυτά είναι γεγονός πως ο Ερντογάν επενδύει όλο και περισσότερα χρήματα σε αυτόν, διατηρώντας τις απολαβές των στρατιωτικών σε υψηλά επίπεδα και εξασφαλίζοντας καινούργιο εξοπλισμό και υπακοή. Επομένως, η Συνθήκη 3 δεν ικανοποιείται.
Συνθήκη 4η
Η γεφύρωση διαφόρων λαϊκών και ελίτ παραπόνων και αιτημάτων, και η σύνδεση και κινητοποίηση διαφορετικών ομάδων, απαιτεί μια ιδεολογία που παρουσιάζει μια πειστική κοινή αφήγηση αντίστασης.
Η εξωτερική πολιτική του Ερντογάν πέρα από ένα εξαιρετικό παιχνίδι σκάκι, αποτελεί και το βασικό πολιτικό αφήγημα του «Σουλτάνου». Ο εθνοκεντρικός λόγος του Ερντογάν και η προσπάθεια αναβίωσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μονοπωλεί το ιδεολογικό πλαίσιο της χώρας, μη αφήνοντας χώρο στην αντιπολίτευση να αναπτύξει ένα αφήγημα επαρκές για να μοιραστεί στους αντιστασιακούς κύκλους.
Ακόμα και η αντιπολίτευση του Ερντογάν έχει έντονο το εθνικό χαρακτήρα στο πολιτικό αφήγημα της μη προσφέροντας επαρκή ανταγωνισμό στο αφήγημα Ερντογάν. Ιδεολογικά ο «Σουλτάνος» μοιάζει να κυριαρχεί. Επομένως, η Συνθήκη 4 δεν ικανοποιείται.
Συνθήκη 5η
Μια επανάσταση απαιτεί ευνοϊκές διεθνείς σχέσεις
Μετά και την Ουκρανική κρίση όπου ο Ερντογάν κατόρθωσε να ισορροπήσει ανάμεσα σε Δύση και Πούτιν είναι φανερό πως οι8 εξωτερικές σχέσεις είναι ένας ακόμα κλάδος όπου ο «Σουλτάνος» μονοπωλεί. Παρόλη την αμερικανική στήριξη στην αντιπολίτευση ο Πρόεδρος της Τουρκίας έχαιρε της ιδιαίτερης εκτίμησης του Προέδρου Τραμπ ενώ η ίδια κατάσταση δεν μοιάζει να είναι διαφορετική επί Μπάιντεν, με την Τουρκία να έρχεται πολλές φορές σε αντιπαράθεση με το Στέιτ Ντιπάρτμεντ ακριβώς επειδή έχει την δύναμη να το κάνει. Την ίδια στιγμή ο Πούτιν παραμένει σύμμαχος του που δεν εμπλέκεται με κανέναν τρόπο με την αντιπολιτευτική πλευρά. Οι διεθνείς σχέσεις δεν ευνοούν σε καμία περίπτωση εκείνους που έχει πληγώσει το καθεστώς και κατ’ επέκταση κανένα επαναστατικό κίνημα δεν φαίνεται να δύναται να δεχθεί εξωτερική στήριξη μεγαλύτερη από εκείνη που δέχεται ο Πρόεδρος Ερντογάν. Επομένως και η Συνθήκη 5 δεν ικανοποιείται.
Συμπέρασμα
Αυτή τη στιγμή τα στοιχεία δείχνουν πως οι πέντε απαραίτητες συνθήκες για το ξέσπασμα επανάστασης δεν ικανοποιούνται. Ο Ερντογάν έχει συμμαχήσει με την ελίτ, έχει δημιουργήσει ένα ευνοϊκό διεθνές πλαίσιο για την κυβέρνηση του, έχει δημιουργήσει έναν χορτασμένο και πιστό στρατό, κυριαρχεί στο ιδεολογικό αφήγημα και συνεχίζει να κρατά τηνΤουρκική οικονομία σε κινητικότητα.
Οι πιθανότητες ο Τουρκικός λαός να επαναστατήσει είναι πολύ μικρότερες από όσες θέλουμε να πιστεύουμε και κατ’ επέκταση η πτώση του καθεστώτος Ερντογάν είναι ένα αρκετά τραβηγμένο σενάριο που η υιοθέτησή του δύναται να βλάψει την εξωτερική μας πολιτική υποτιμώντας στα μάτια των διπλωματών μας έναν κατ’ άλλα σταθερό ηγέτη.
Όλα τα οικονομικά δεδομένα αφορούν την περίοδο μέχρι το 2022
(*) Ο Εμμανουήλ Μπέζας είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Μηχανικών Ορυκτών Πόρων της Πολυτεχνικής Σχολής του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας. Είναι άριστος απόφοιτος δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και εκλέχθηκε Έφηβος Βουλευτής το 2017. Είναι δημιουργός της εκπομπής Intellectus: Podcast and more και συνιδρυτής των Determinants, ομάδας που αναλαμβάνει πολιτικές καμπάνιες στα socialmedia. Οι απόψεις του άρθρου είχαν εκφραστεί από τον συγγραφέα δημόσια σε πρώιμο στάδιο9 πριν τις τελευταίες τουρκικές εκλογές, στις οποίες είχε προβλέψει το αποτέλεσμα τους.
