Του
Δημητρίου Δρόσου*
Επειδή πολύς θόρυβος σηκώθηκε εξ’ αφορμής μίας απολύτως ορθής δήλωσης του κ.ΥΕΘΑ περί εθελοντικής στράτευσης των γυναικών στην Ελλάδα, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε ορισμένα θέματα.
Κατ’ αρχήν υφίσταται θεσμικό πλαίσιο εν ισχύ (είναι ο ν.705/1977 τ. Α’ 279: Περί στρατεύσεως των Ελληνίδων). Ο κ. ΥΕΘΑ ορθώς ανέφερε ότι ο εν λόγω νόμος ήταν προοδευτικός για την εποχή του και προέβλεπε από τότε πολλές περιπτώσεις που αντιμετωπίζουν σήμερα οι σύγχρονοι στρατοί στο διεθνές γεωπολιτικό γίγνεσθαι. Ο εν λόγω νόμος παραμένει σε ισχύ 47 ολόκληρα έτη και παρά τις επιμέρους τροποποιήσεις του, δεν άλλαξαν βασικά άρθρα του (παρά τις διάφορες Κυβερνήσεις, το οποίο σημαίνει ότι αυτά τα άρθρα, τα ενστερνίζεται όλο το πολιτικό φάσμα). Δεν θα αναφερθώ ενδελεχώς στο νόμο, παρά μόνο ότι στο άρθρο 1 υφίσταται υποχρέωση στράτευσης των Ελληνίδων από το 21ο έτος έως το 32ο έτος σε καιρό πολέμου ή επιστρατεύσεως (άρθρο 1 § 1 και 2), ενώ σε καιρό ειρήνης ο ΥΕΘΑ δύναται κατόπιν εισηγήσεως του ΣΑΓΕ σε εξαιρετικές περιπτώσεις και με τους περιορισμούς του νόμου επίσης να καλεί τις Ελληνίδες προς στράτευση (άρθρο 1 § 3). Ο νόμος απεδείχθη χρήσιμος και είναι το βάθρο πάνω στο οποίο «πάτησαν» μετέπειτα σχετικοί ανάλογοι νόμοι, έτσι ώστε να υπάρχει μία ικανοποιητική ποσόστωση γυναικών στις ΕΕΔ, όσον αφορά τουλάχιστον στα επαγγελματικά στελέχη.
Στην Ελλάδα σηµαντικό βήµα για την ισότητα αλλά και τη συμμετοχή των γυναικών στο στράτευμα, έγινε µε το ν.2913/01 που αντικατέστησε το ν.1911/90 και επετράπη η εισαγωγή γυναικών χωρίς ποσόστωση, σε όλα τα τµήµατα των Στρατιωτικών σχολών των ΕΔ. Στις 03-06-2106, η Ολοµέλεια του ΣτΕ έκρινε µε δύο αποφάσεις της (1323 – 1324/16) ότι είναι αντισυνταγµατική η διάταξη του ν.2936/2001 ως προς το άρθρο 4 περί ισότητας του Συντάγµατος και αντίθετη στην Ευρωπαϊκή νοµοθεσία (οδηγία 76/207/Ε.E.) που προβλέπει την κατάταξη των γυναικών ΕΠΟΠ µόνο σε ειδικότητες ΔΜ και υποστήριξης, αποκλείοντας τη συµµετοχή τους στο σύνολο των επιχειρησιακών και τεχνικών ειδικοτήτων.
Ας δούμε όμως και το θεωρητικό υπόβαθρο της στράτευσης των γυναικών γενικά στις ΕΔ και όχι μόνο στις ΕΕΔ. Κατά τη Segal και τον Kummel αντίστοιχα, οι παράγοντες που επηρεάζουν το ρόλο, το βαθµό και τον αριθµό συµµετοχής των γυναικών στις ΕΔ είναι:
Α) Η οργάνωση & δραστηριότητες στρατεύµατος
Β) Η υπάρχουσα κοινωνική δοµή (δηµογραφία, βαθµός συµµετοχής της γυναίκας στο εργατικό δυναµικό, η οικονοµική κατάσταση της χώρας κλπ)
Γ) Η επικρατούσα κουλτούρα
Δ) Οι αντιλήψεις της κοινωνίας (δηµοκρατικές αξίες, περί ισότητας 2 φύλων)
Ε) Η επικρατούσα διεθνής αντίληψη
ΣΤ) Ο επαγγελµατικός χαρακτήρας του στρατεύµατος.
Τι διδάσκει η Ιστορία και η Διεθνής Εμπειρία;
Αν και ο µύθος των Αµαζόνων είναι παλιός, η άµεση σχέση του θηλυκού φύλου µε το φαινόµενο της στρατιωτικής ζωής αποτελεί χαρακτηριστικό των τελευταίων 6 δεκαετιών. Παραδοσιακά, στις πρώιµες βιοµηχανικές κοινωνίες της Δύσης ο πόλεµος και το στρατιωτικό επάγγελµα είχαν ταυτιστεί µε το αρσενικό φύλο και την αρρενωπότητα. Η ταύτιση της γυναίκας µε τη µητρότητα και την οικογένεια επέτρεπαν µόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις την εµφάνιση και αποδοχή του µοντέλου της γυναίκας – πολεµιστή (π.χ. η Γαλλίδα Jeanne d’Arc) επίσης ο στρατός της Δαχοµέης στη Δ. Αφρική, µε σώµα στρατιωτών αποτελούµενο από 6.000 γυναίκες που συµµετείχε σε πολεµικές συρράξεις. Σήµερα, η παρουσία του γυναικείου φύλου έχει καθιερωθεί, σε µεγάλο βαθµό για αρκετές χώρες στη στελέχωση θέσεων των ΕΔ «στα µετόπισθεν», ενώ σε µικρότερο βαθµό εφαρµόζεται στη στελέχωση θέσεων «Α΄ γραµµής», σε χώρες όπως: ΗΠΑ, Ισραήλ, Ηνωµένο Βασίλειο, Γαλλία, Νορβηγία.
Η περίπτωση των ΗΠΑ αποτελεί πηγή πληροφοριών λόγω της πρωτοπορίας τους σε αυτό το θέµα και της ύπαρξης µεγάλου αριθµού ερευνών σχετικά µε τη χρησιµοποίηση των γυναικών στις ΕΔ των. Μελέτες του Ινστιτούτου Ερευνών του στρατού των ΗΠΑ έδειξαν ότι οι επιδόσεις των γυναικών σε µη µάχιµες µονάδες κατά την εφαρµογή προγραµµάτων κατάρτισης (MAXWAC), & κατά τη διάρκεια παρατεταµένων ασκήσεων µακριά από το σπίτι τους (REFWAC) δεν επηρέασαν την ετοιµότητα & επιχειρησιακή ικανότητα των Μονάδων.
Παραδείγµατα γυναικών που συμμετείχαν ιστορικά στην Α΄ Γραµµή Μάχης: Α) Αρχαίες Αργείες µε την Τελέσιλλα κατά των Σπαρτιατών και την Αρχιδάµεια κατά Πύρρου,
Β)Αµαζόνες, (στη Σκυθική λέγονταν Οϊόν Πατάρ: σηµαίνει ¨φονείς ανδρών”),
Γ) Η Αρτεµισία Α΄ της Αλικαρνασσού, όπου στη Σαλαµίνα βύθισε Περσικό πλοίο,
Δ) Η Ζηνοβία της Παλµύρας κατά των Ρωµαίων ,
Ε) Οι Ελληνίδες στις μάχες του 1821, όπως: στη Μάχη του Διρού οι δρεπανηφόρες Μανιάτισσες κατά Ιµπραήµ 1825, η Μπουµπουλίνα (µπουρλοτιέρισσα), η Σταυριάνα Σάββαινα (µάχη Βαλτετσίου 1821), η Δέσπω-Σέχου Μπότση (ανατινάχθηκε στη Ρηνιάσα Σουλίου 1803), η Μόσχω-Λάµπρου Τζαβέλλα (Κιάφα Σουλίου 1792) η Μαντώ Μαυρογέννους, κ.α., οι Σουλιώτισσες (χορός Ζαλόγγου, Κούγκι, πολεµίστριες δίπλα στους Σουλιώτες κ.α.),
ΣΤ) Βρετανίδες στη µάχη της Αγγλίας (στην αντιαεροπορική άµυνα και στα ραντάρ), Ζ) Οι Κρητικές στη µάχη της Κρήτης,
Η) Οι Ηρωϊδες της Εθνικής Αντίστασης (Λέλα Καραγιάννη, Ηρώ Κωσταντοπούλου, Ηλέκτρα Αποστόλου),
Θ) οι Σοβιετικές στη µάχη του Στάλινγκραντ,
Ι) οι Παρτιζάνες της Γιουγκοσλαβίας,
ΙΑ) η Μαριάµ αλ Μανσούρι, η πρώτη γυναίκα πιλότος µαχητικού F-16, στην ιστορία των HAE, µε αεροπορικές επιδροµές εναντίον του ISIS στην Ιντλίµπ,
ΙΒ) οι πολιτοφυλακές (YPG) της Κουρδικής Δηµοκρατικής Ένωσης (PYD), µε συμμετοχή γυναικών σε ποσοστό 40% κατά του ISIS,
ΙΓ) οι γυναίκες Ασσύριες χριστιανές, στη Βόρεια Συρία όπου σχηµάτισαν αμιγώς γυναικείο χριστιανικό τάγµα κατά του ISIS,
ΙΔ) οι γυναίκες των Κούρδων Πεσµεργκά και Γιαζίντι κ.α.
ΙΕ) Η συµµετοχή γυναικών σε ειρηνευτικές αποστολές, όπου έδειξε ότι συνεισφέρουν θαυμάσια κάτω από δύσκολες συνθήκες.
Κοινωνικά και νομικά κριτήρια:
Ο στρατός οφείλει να λειτουργεί ως φορέας ισότητας και ισονοµίας. Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η απασχόληση των γυναικών στις ΕΔ, πρέπει να καθορίζεται από το τι είναι ικανές αυτές να κάνουν, δηλαδή πόσο αποτελεσµατικές είναι, κατά τη διάρκεια των σύγχρονων πολεµικών επιχειρήσεων (McNulty, 2012). Μία μορφή διάκρισης των γυναικών στο στράτευµα, είναι οι άνισες ευκαιρίες στο να αποκτήσουν αξιοκρατικά το σεβασµό των συναδέλφων τους.
Ο αποκλεισµός τους, από µάχιµα καθήκοντα, τις εµποδίζει να κερδίσουν το σεβασµό µε αποτέλεσµα να αντιµετωπίζονται ως κατώτερες, καθώς στερούνται το prestige και τις προαγωγές που δίνει η συµµετοχή σε µάχιµους ρόλους. Όπως παρατηρεί η Bateman (1987) ο αποκλεισµός των γυναικών από επαγγελµατικές ειδικότητες που άπτονται µάχης (π.χ. πιλότοι α/φών) που θεωρούνται σηµαντικές για προαγωγή, συνεπάγεται ανισότητα στις γυναίκες.
ΑΝΤΙΘΕΤΕΣ ΑΠΟΨΕΙΣ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗΣ ΓΥΝΑΙΚΏΝ ΣΤΗΝ Α’ ΓΡΑΜΜΗ:
Υπάρχουν συναισθηµατικές διαφορές ανδρών – γυναικών: οι γυναίκες αντιδρούν ποιο συναισθηµατικά σε συνθήκες stress. Κατά τον Touten η πρωταρχική λειτουργία των Ε.Δ. είναι να παρέχει ασφάλεια και άµυνα και όχι αποκατάσταση κοινωνικών ανισοτήτων στην κοινωνία. Ο Van Clevelend υποστηρίζει: όταν οι γυναίκες βρίσκονται σε περιθωριακές θέσεις τότε ο στρατός λειτουργεί ως αποτελεσµατική µονάδα µάχης. Ο Gabriel πιστεύει ότι η µαχητική αποτελεσµατικότητα είναι µικρό µέρος των τεχνικών δεξιοτήτων και εξαρτάται κυρίως από τους κοινωνικούς – ψυχολογικούς δεσµούς µεταξύ των στρατιωτών. Αν και στο Ηνωµένο Βασίλειο, μία Βρετανική έκθεση αναφέρει ότι οι γυναίκες µπορούν να πολεµήσουν το ίδιο αποτελεσµατικά µε τους άντρες, όμως διαπιστώνει ότι η προώθηση γυναικών στην Α’ Γραμμή «θα µπορούσε να θεωρηθεί απερίσκεπτη απόφαση» και ζητά περαιτέρω διερεύνηση «σωµατικών απαιτήσεων».
Κατά τη Segal, η δυναµική του φύλου που αναπτύχθηκε κατά τη µεταπολεµική περίοδο στα Δυτικά κράτη διαδραµατίζει σηµαντικό ρόλο στη διαµόρφωση νέων κοινωνικών ρόλων και συµπεριφορών ιδιαίτερα σε οργανισµούς όπως οι ΕΔ. Παραδοσιακά, το στρατόπεδο αποτελεί περιοχή κυριαρχίας των ανδρικών προτύπων. Μέσα από συγκεκριµένες µεθόδους κοινωνικοποίησης, οι ΕΔ λειτουργούσαν µεταξύ άλλων και για την εδραίωση της ανδρικής ταυτότητας. Η στρατιωτική θητεία συχνά απεικονίζεται ως τελετή µετάβασης από την εφηβεία στον ανδρισµό. Το στρατόπεδο αποτελεί τον κατ’εξοχή χώρο στον οποίο πραγµατοποιείται µια ιδιαίτερη συνεύρεση βιολογίας και κοινωνικής συµπεριφοράς προς όφελος του αρσενικού φύλου. Ολόκληρη η ιστορία του πολέµου υπήρξε σχεδόν αποκλειστικά δραστηριότητα των ανδρών. Ο Marlowe για παράδειγµα υποστηρίζει ότι, «η µεγαλύτερη ζωτική ικανότητα των ανδρών, η ταχύτητα, η µυϊκή µάζα, οι δεξιότητες στο σηµάδι και στην ρίψη, η µεγαλύτερη τάση για επιθετικότητα και η ταχύτερη αύξηση αδρεναλίνης κάνουν τον άνδρα καταλληλότερο σωµατικά για µάχες µε ένταση».
ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗ ΣΤΡΑΤΕΥΣΗ ΝΑΙ, ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΣΤΗΝ Α’ ΓΡΑΜΜΗ;
Σύµφωνα µε µελέτες του Αµερικανικού Στρατού οι άνδρες πλεονεκτούν έναντι των γυναικών σε φυσιολογία, αντοχή, µικρές πιθανότητες εµφάνισης τραυµάτων. Η ένταξη των γυναικών για την αποτελεσµατική εκτέλεση καθηκόντων που θα τους ανατεθούν στο πεδίο της µάχης αποτελεί αντικείµενο προβληµατισµού. Το 1993 εκδόθηκε στις ΗΠΑ µελέτη σχετικά µε συµµετοχή γυναικών σε επιχειρήσεις µε τίτλο ‘’Women in military Deployment in the Persian Gulf War’’. Στη σύνταξη της, συµµετείχαν άνδρες και γυναίκες και των 4 Κλάδων των Ε∆ των ΗΠΑ και κατέληξε ότι η συνοχή της µονάδας δεν επηρεάζεται αρνητικά από την παρουσία γυναικών.
Η εικόνα της γυναίκας συµβολίζει την απεικόνιση των ασθενέστερων υπάρξεων. Ερευνητές όπως η Kennedy-Pipe (2000), εκτιµούν ότι η επίδραση της τεχνολογίας κάνει λιγότερο πιθανή την παραδοσιακή µάχη και ότι η ανθρωπότητα κατευθύνεται προς πόλεµους «ελαφρού τύπου». Έτσι πιστεύουν ότι το επιχείρηµα «αδύναµο φύλο» είναι ανυπόστατο καθώς όλο και λιγότερο το προσωπικό που υπηρετεί σε µάχιµες Μονάδες θα χρειαστεί να πολεµήσει εκ του σύνεγγυς. Όμως ο σημερινός πόλεμος στην Ουκρανία τους διέψευσε καθώς οι μάχες είναι εκ του σύνεγγυς και βάρβαρες. Ακόµη και σήµερα, παρά την πρόοδο της τεχνολογίας η χρήση ανθρώπων στο πεδίο της µάχης παραµένει επιβεβληµένη. Επίσης οι IDF διεξάγουν έναν αστικό πόλεμο με τις αντίπαλες δυνάμεις επίσης εκ του σύνεγγυς.
Η ραγδαία αύξηση των logistics στους σύγχρονους στρατούς, οδήγησε σε αύξηση των βοηθητικών σωµάτων µε αποτέλεσµα η πλειοψηφία των στρατιωτών να µην είναι οι παραδοσιακοί µαχητές. Οι Arkin & Dobrofski πιστεύουν ότι, παρά την οργανωτική αλλαγή προς ένα πιο επαγγελµατικό στρατό, «ο παραδοσιακός ανδρικός ρόλος εξακολουθεί να είναι κυρίαρχος». Οι φεµινιστικές οργανώσεις δεν έχουν µια κοινή άποψη σχετικά µε το ρόλο των γυναικών στις ΕΔ. Ακόµη και στη φεµινιστική κοινότητα υπάρχουν απόψεις που είναι ακραιφνώς υπέρ της παρουσίας των γυναικών σε όλες τις θέσεις του στρατού (φιλελεύθερη σχολή σκέψης: π.χ. η Enloe υποστηρίζει ότι η έννοια της πολιτικής ισότητας είναι άµεσα συνδεδεµένη µε το δικαίωµα των πολιτών να φέρουν όπλα και να συµµετέχουν σε πολεµικές συρράξεις). Άλλες φεµινίστριες είναι φανατικά αντίθετες (ριζοσπάστριες) µε την οποιαδήποτε συµµετοχή των γυναικών στο στράτευµα π.χ. η Stiehm (καθολική αντίθεση των γυναικών σε όλα τα είδη µιλιταρισµού που κυριαρχούν σε µια κοινωνία), η Elshtain όπου η συµµετοχή συµβάλει θετικά στην ενδυνάµωση των σχέσεων που θεωρητικά αντιτίθεται καθώς υποστηρίζει ότι η είσοδος των γυναικών στο στρατιωτικό επάγγελµα όχι µόνο δεν προσφέρει καµία υπηρεσία στον αγώνα για την ισότητα των δύο φύλων αλλά αντίθετα ενισχύει την ιδεολογική ηγεµονία των ανδρών και την επικρατούσα πατριαρχική κουλτούρα.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:
Όσον αφορά στη στράτευση των Ελληνίδων, (εθελοντική όπως είπε ο κ.ΥΕΘΑ), δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως θέμα ταμπού καθώς υφίσταται ανάλογο θεσμικό πλαίσιο από το 1977 (με όποιες τροποποιήσεις ίσως απαιτηθούν), η Ελλάδα αντιμετωπίζει μεγάλο δημογραφικό πρόβλημα, ενώ είναι παρών ο υπαρκτός κίνδυνος από την Τουρκία (άσχετα με τις καθησυχαστικές δηλώσεις μέρους της πολιτικής ελίτ, οι οποίοι είναι το ελάχιστο αφελείς).
Επιπρόσθετα στο πνεύµα της ισότητας, η αξιοποίηση των γυναικών πρέπει γίνεται κατά τρόπο που να ωφελεί το στράτευµα και να µη δηµιουργεί νέα προβλήµατα. Το γενικό συµπέρασµα είναι ότι ενώ σε θεωρητικό – νοµικό επίπεδο η ισότητα θεωρείται δεδοµένη, στην πράξη παρά τα βήµατα προόδου, δεν επιτυγχάνεται πλήρως. Η ύπαρξη ανισοτήτων παρατηρείται τόσο σε βάρος των γυναικών όσο και των ανδρών, ανάλογα µε τους σκοπούς που εξυπηρετεί. Η συµµετοχή των γυναικών σε µάχιµες ειδικότητες επιφέρει και προβλήµατα, τα οποία στην περίπτωση χώρας µε περιορισµένους πόρους και αυξηµένες επιχειρησιακές ανάγκες, µπορούν τελικά να επηρεάσουν δυσµενώς την µαχητική ισχύ της. Από την άλλη πλευρά όμως η ιστορική αναδροµή, η σύγχρονη πραγµατικότητα, η ένταξη γυναικών σε µάχιµες θέσεις σε πολλές χώρες της Δύσης, το αριθµητικό µειονέκτηµα χωρών όπως το Ισραήλ & Ελλάδα σε σχέση µε εχθρικούς γείτονες, η κλασική περίπτωση της Lyudmila Pavlichenko (της καλύτερης Σοβιετικής ελεύθερης σκοπεύτριας στον κόσµο) δεικνύουν ότι οι γυναίκες δύνανται να έχουν θέση ακόμη και στην Α’ γραµµή καθώς έχουν δείξει ανδρεία στο πεδίο µάχης. Ίσως στις νέες µορφές πολέµου που δεν απαιτούνται ανάλογα σωµατικά προσόντα (υβριδικός πόλεμος, ψυχολογικός, ηλεκτρονικός, κυβερνοπόλεµος, πληροφοριών / HUMINT, χειρίστριες drones), ο ρόλος των γυναικών να αναβαθµιστεί. Στην Ουκρανία όλο και περισσότερες Ουκρανές γυναίκες συμμετέχουν τόσο σε επιχειρήσεις στην Α’ Γραμμή, όσο και σε κρίσιμες ειδικότητες των μετόπισθεν: νοσοκομεία, logistics, electronic warfare, χειρίστριες UCAVs κλπ.
*Υποπτέραρχος ε.α.–Αναλυτής (MBA, ΜΗSΑ, MPH, MSc in Finance, LLB, BSc)
