Ο φαύλος κύκλος της τρομοκρατίας και τα ανθρώπινα δικαιώματα

Γράφει η Βαΐα Παπαθανασίου,

Ερευνητική Ομάδα S.A.F.I.A. –  τομέας Ευρώπης/ Ευρωπαϊκής Ένωσης

Από το Timelink.gr

Τον Αύγουστο του 2015, ο Ahmed H. βρέθηκε ανάμεσα στους εκατοντάδες πρόσφυγες που είχαν αποκλειστεί στα σύνορα της Ουγγαρίας, καθώς η αστυνομία περιέφραξε τα σύνορα με τη Σερβία. Στις συγκρούσεις που ξέσπασαν κατά την προσπάθεια πολλών προσφύγων να διασχίσουν τα σύνορα, η αστυνομία χρησιμοποίησε δακρυγόνα και κανόνια εκτόξευσης νερού τραυματίζοντας δεκάδες ανθρώπους. Κάποιοι πέταξαν πέτρες, ανάμεσά τους και ο Ahmed. Ωστόσο, αν και σε κάποια βίντεο παρουσιάζεται να χρησιμοποιεί ένα μεγάφωνο για να κατευνάσει και τις δύο πλευρές, το δικαστήριο της Ουγγαρίας τον καταδίκασε  σε 10 χρόνια φυλάκισης για «τρομοκρατική ενέργεια», με βάση τους εξαιρετικά ασαφώς προβλεπόμενους αντιτρομοκρατικούς νόμους [1]

Το περιστατικό αυτό δεν ήταν το μοναδικό το 2016, καθώς, όπως αναδεικνύει η Έκθεση της Διεθνούς Αμνηστίας με τίτλο «Επικίνδυνα Δυσανάλογη: η διαρκώς διευρυνόμενη «εθνική ασφάλεια» στην Ευρώπη», μία πληθώρα νόμων και τροπολογιών, που ψηφίστηκαν ταχύτατα, υποσκάπτουν θεμελιώδεις ελευθερίες και αποσυνθέτουν τις εγγυήσεις για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων [2]. Το ψήφισμα 2178 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών, το οποίο εγκρίθηκε με ιλιγγιώδη ταχύτητα τον Σεπτέμβριο του 2014, απαιτούσε από τα κράτη να υιοθετήσουν νόμους για την αντιμετώπιση της απειλής των «ξένων τρομοκρατών μαχητών» [3]. Από τότε, σε αρκετές χώρες, έχουν ενισχυθεί οι εκτελεστικές εξουσίες, οι δικαστικοί έλεγχοι έχουν μειωθεί, το δικαίωμα της ελεύθερης έκφρασης υποχωρεί στη λογοκρισία των κυβερνήσεων, ενώ οι περιπτώσεις μαζικής παρακολούθησης δεν είναι σπάνιο φαινόμενο. Όπως είναι επόμενο, οι αλλοδαποί και οι εθνικές ή θρησκευτικές μειονότητες μάλιστα επηρεάζονται σε μεγάλο βαθμό από τέτοιες πρακτικές.

«Ντόμινο» αντιτρομοκρατικών μέτρων

Στην Ουγγαρία με τη νέα νομοθεσία παραχωρούνται σαρωτικές εκτελεστικές εξουσίες σε περίπτωση κήρυξης έκτακτης ανάγκης, οι οποίες μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν την απαγόρευση των δημοσίων συγκεντρώσεων, στενούς περιορισμούς στην ελευθερία κυκλοφορίας και πάγωμα των περιουσιακών στοιχείων. Γενικές και ασαφείς διατάξεις παραχωρούν εξουσίες που δίνουν έρεισμα για εύκολη αναστολή των υπαρχουσών νόμων και την ταχεία ψήφιση νέων, καθώς και την παράταξη του στρατού με πυροβόλα όπλα για την πάταξη αναταραχών. Εξάλλου, στο παρελθόν το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε καταδικάσει την Ουγγαρία για παραβίαση του δικαιώματος στην ιδιωτική ζωή (άρθρο 8) εξαιτίας νόμου, ο οποίος επέτρεπε την παρακολούθηση ατόμων χωρίς να υπάρχουν βάσιμοι λόγοι να υποτεθεί ότι είναι ύποπτοι για τρομοκρατικές ενέργειες[4]. Δεν απαιτούταν ούτε καν δικαστική άδεια ή άδεια του Υπουργείου Δικαιοσύνης, με αποτέλεσμα να διενεργείται σχεδόν μαζική παρακολούθηση.

Στη Γαλλία, η κατάσταση επείγουσας ανάγκης έχει παραταθεί πέντε φορές νομιμοποιώντας μία σειρά επεμβατικών μέτρων, όπως η παρέκταση των αρμοδιοτήτων του στρατού και της αστυνομίας, αφού δύνανται να διενεργούν έρευνα κατ’ οίκον οποτεδήποτε, να προβαίνουν σε συλλήψεις και κατάσχεση -ακόμη και νόμιμα κατεχόμενων- όπλων χωρίς εισαγγελικό διάγγελμα. Ωστόσο, η προσφορότητα των συγκεκριμένων αντιτρομοκρατικών μέτρων έχει καταστεί σοβαρά αμφιλεγόμενη, καθώς στοιχεία σχετικής έρευνας αμφισβητούν την καταλληλότητα των αυξημένων ελέγχων για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας[5]. Η διεθνής οργάνωση “Human Rights Watch” διακηρύσσει ότι πρέπει να εξετασθεί πιθανή παράβαση της εκ του διεθνούς δικαίου αρχής της αναλογικότητας[6]. Σε παρόμοιο τόνο κινούνται οι εξαγγελίες της Διεθνούς Αμνηστίας για συνεχείς παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες θέτουν το ζήτημα της αναλογικότητας του περιορισμού των βασικών ελευθεριών προς τον επιδιωκόμενο σκοπό, δηλαδή την αποτροπή τρομοκρατικών ενεργειών[7].

Το πρόσφατο «ντόμινο» αντιτρομοκρατικών μέτρων παραβιάζει μία από τις συθέμελες αρχές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την αρχή της μη-διάκρισης. Συχνά, τα έκτακτα μέτρα έχουν δυσανάλογο και βαρύ αντίκτυπο στους μουσουλμάνους, τους αλλοδαπούς ή τα άτομα που εκλαμβάνονται ως τέτοιοι, καθώς δεν είναι λίγα τα περιστατικά στοχοποίησης αυτών των κοινωνικών ομάδων. Οι ενέργειες από την πλευρά των κρατών δικαιολογούνται ως ανεκτές στο πλαίσιο της εθνικής ασφάλειας. Ωστόσο, η κρατική αυτή στάση υποστηρίζει μία συνεχώς αυξανόμενη τάση μεταχείρισης των αλλοδαπών και, δη, των μουσουλμάνων ως τρομοκράτες. Σοβαρό ζήτημα, για παράδειγμα, έχει δημιουργηθεί για τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Γαλλίας, ο οποίος ξεπερνά τα 6.000 άτομα, διότι, όπως καταγγείλει η Human Rights Watch, υπάρχουν πολλαπλές περιπτώσεις διακριτικής μεταχείρισης/ αδικαιολόγητων συλλήψεων Μουσουλμάνων συχνά χωρίς καν εισαγγελικό διάγγελμα.

Σχέση κοινωνίας – ακροδεξιάς

Εκτός της υποχώρησης του κράτους δικαίου μέσω της υποχώρησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο βωμό της εθνικής ασφάλειας, παρατηρείται επικράτηση της ισλαμοφοβίας και σε κοινωνικό επίπεδο. Οι εκδηλώσεις ισλαμοφοβίας ξεκινούν από επικριτικά βλέμματα ή βρισιές και παίρνουν συχνά τη μορφή βίαιων συμπεριφορών προς τα ίδια τα πρόσωπα ή τις περιουσίες τους. Στη Γαλλία, απαγορεύθηκε στις γυναίκες να φορούν ολόσωμο μαγιό στην παραλία[8]. Στην Αυστρία γυναίκες ξυλοκοπήθηκαν επειδή φορούσαν μπούρκα. Στη Γερμανία διοργανώνονται «κυνήγια» προσφύγων και μεταναστών. Οι κοινωνικές αυτές συμπεριφορές οδηγούν σε απομόνωση και αποκλεισμό των μουσουλμάνων από τον κοινωνικό ιστό κάτι που δε βοηθά καθόλου στις περιπτώσεις προσφύγων και αιτούντων άσυλο, καθώς η ενσωμάτωση και αφομοίωσή τους παρακωλύεται σημαντικά.

Η ψυχοκοινωνική αυτή επιβάρυνση του πληθυσμού λόγω των αυξημένων ανησυχιών για τη γενική ασφάλεια φαίνεται να επηρεάζει και το πολιτικό προσκήνιο, αφού παρατηρείται άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι πολιτικές παρατάξεις που διαμηνύουν επιβολή αυστηρότερης αντιτρομοκρατικής πολιτικής και υπόσχονται περιορισμό των δικαιωμάτων των αλλοδαπών και, δη, των μουσουλμάνων καταλαμβάνουν όλο και περισσότερο χώρο στον δημόσιο διάλογο. Το κόμμα Marine Le Pen στη Γαλλία, το κόμμα Jobbik στην Ουγγαρία, το Party for Freedom στην Ολλανδία, η Χρυσή Αυγή στην Ελλάδα, αποτελούν μερικά παραδείγματα πολιτικών χώρων που τρέφονται από την «ανάγκη» για μεγαλύτερη εθνική ασφάλεια. Εξετάζοντας και το ευρύτερο πλαίσιο, μένει ακόμη να φανεί εάν θα λειτουργήσει η εκλογή Trump ως ένα πολιτικό άλλοθι στη συνείδηση όσων Ευρωπαίων στραφούν προς την ακροδεξιά στις επικείμενες εκλογές στη Γαλλία. O Αμερικανός ηγέτης ήδη από τις πρώτες μέρες της θητείας του εκπλήρωσε τις προεκλογικές του υποσχέσεις απαγορεύοντας την είσοδο μουσουλμάνων στο αμερικανικό έδαφος για μερικές μέρες.

Ωστόσο, τόσο η άνοδος της ακροδεξιάς, όσο και τα ισχύοντα αντιτρομοκρατικά μέτρα δε μπορούν να είναι η απάντηση στο πρόβλημα της τρομοκρατίας στο βαθμό που δεν τηρούν τις νομικές προβλέψεις ή τις καταχρώνται. Ειδικότερα, η εσωτερική νομοθεσία πρέπει να προβλέπει σαφώς τις προϋποθέσεις κράτησης και σύλληψης των φερόμενων ως υπόπτων. Η προληπτική κράτηση για λόγους δημοσίου συμφέροντος πρέπει να συνοδεύεται επιπροσθέτως από συγκεκριμένη αιτιολογία και να εναπόκειται σε δικαστικό έλεγχο [9]. Η στοχοποίηση διαφόρων κοινωνικών ομάδων ως επικίνδυνες πρέπει να αποφεύγεται από το κράτος, ενώ μπορούν να αναληφθούν πρωτοβουλίες, ώστε να αποτρέπεται ο κοινωνικός τους αποκλεισμός. Η ενημέρωση στα εκπαιδευτικά ιδρύματα, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις, η παροχή ίσων ευκαιριών στον εργασιακό τομέα είναι μερικές από τις λύσεις που θα μπορούσαν να δοθούν για την καταστολή της ανάπτυξης της ισλαμοφοβίας και της ανάδειξης της ακροδεξιάς.

Τελικά, η πραγματική απειλή για τη ζωή ενός έθνους δε βρίσκεται στις μεμονωμένες πράξεις ενός τρομοκράτη, όσο και αν στοχεύει στην καταστροφή των κρατικών ή κοινωνικών δομών. Ο κίνδυνος βρίσκεται στις ίδιες στις κυβερνήσεις και κοινωνίες που είναι διατεθειμένες να εγκαταλείψουν τις ίδιες τους, τις αξίες προκειμένου να αντιμετωπίσουν τέτοιες ενέργειες. Όπως φανερώνει το παράδειγμα της Γαλλίας, η «εθνική ασφάλεια» παρουσιάζεται ως αποδιοπομπαίος τράγος για κάθε δυσανάλογη κρατική επέμβαση στα ανθρώπινα δικαιώματα. Για να αποφεύγονται, λοιπόν, τέτοιες καταστάσεις, είναι πιο θεμιτό η τρομοκρατία να καταπολεμάται προληπτικά παρά κατασταλτικά. Ειδάλλως, ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθούν κοινωνίες στις οποίες ο φόβος είναι ο κανόνας και η ελευθερία η εξαίρεση και, έτσι, αναδεικνύεται ότι αυτός ο τρόπος αντιμετώπισης της τρομοκρατίας αποτελεί απλώς φαύλο κύκλο.