Στροφή στην «Παλιά Τουρκία»; Η αμφιλεγόμενη δικαστική απόφαση και η επαναφορά του Όρκου στα σχολεία

Της Χριστίνας Σ. Φλάσκου ⃰

Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στο Κέντρο Ανατολικών Σπουδών για τον Πολιτισμό και την Επικοινωνία του Παντείου Πανεπιστημίου
Η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας για επαναφορά του Όρκου στα σχολεία της Τουρκίας έχει προκαλέσει μια νέα «πολεμική» τόσο σε πολιτικό, όσο και σε κοινωνικό επίπεδο, ενώ φαίνεται να στηρίζεται σε μια περισσότερο ιδεολογική παρά συνταγματική βάση. Εκλαμβάνεται δε ως μια προσπάθεια επιστροφής στην «Παλιά Τουρκία», μια ορολογία που χρησιμοποιεί το κυβερνών κόμμα AKP, όπου η δικαστική εξουσία ενεργούσε ως θεματοφύλακας του Κεμαλισμού με παρεμβάσεις στην πολιτική.

Ο Όρκος πρωτοεισήχθη κατά τη διάρκεια της μονοκομματικής περιόδου, το 1933, και επαναδιατυπώθηκε το 1972 και το 1997. Πρόκειται για έναν επιβαλλόμενο, ακόμη και στα μειονοτικά σχολεία, προσωποκεντρικό όρκο, με σαφείς στόχους την αφομοίωση, ομογενοποίηση και έξαρση του φανατισμού, εκθειάζοντας παράλληλα τον Mustafa Kemal Atatürk. Βάση του Όρκου αποτελεί το ιδεολογικό αφήγημα του Kemal Atatürk «ένα έθνος, ένα κράτος, μια πατρίδα, μια σημαία», ενώ χρησιμοποιείται η φράση που είχε αναφωνήσει κατά τη διάρκεια της ομιλίας του για την 10η επέτειο από την Ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, «πόσο ευτυχισμένος είναι εκείνος που λέει “είμαι Τούρκος”». Τον Όρκο έδιναν καθημερινά οι μαθητές της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ ακολουθούσαν η έπαρση της σημαίας και η απαγγελία του εθνικού ύμνου.

Σημειώνεται ότι η τελευταία έκδοση του Όρκου (1997) ανέφερε τα ακόλουθα: «Είμαι Τούρκος, ειλικρινής και εργατικός. Η αρχή μου είναι να προστατεύω τον νεότερο, να σέβομαι τον μεγαλύτερο, να αγαπώ την πατρίδα μου και το έθνος μου περισσότερο από τον εαυτό μου. Το ιδανικό μου είναι να εξελιχθώ, να προχωρήσω. Ω Μεγάλε Atatürk! Στο μονοπάτι που εσύ χάραξες, ορκίζομαι να βαδίζω αδιάκοπα για την επίτευξη των στόχων που εσύ έχεις θέσει. Η ύπαρξή μου θα είναι αφιερωμένη στην ύπαρξη της Τουρκίας. Πόσο ευτυχισμένος είναι αυτός που λέει “Είμαι Τούρκος!”».

Μετά από προσφυγή μιας ένωσης καθηγητών, που πρόσκειται στο «Κόμμα Εθνικιστικού Κινήματος» (MHP), κατά της κατάργησης του Όρκου από το υπουργείο Παιδείας, το Συμβούλιο της Επικρατείας αποφάσισε την επαναφορά του (Οκτώβριος 2018), προκαλώντας νέες προστριβές στο εσωτερικό της χώρας.

Άμεση ήταν η αντίδραση του Recep Tayyip Erdoğan στην απόφαση αυτή του Συμβουλίου της Επικρατείας, δηλώνοντας ότι αυτό ξεπερνά τα όρια των αρμοδιοτήτων του και «δεν λειτουργεί σε αρμονία με το νέο σύστημα διακυβέρνησης της χώρας». Συνέχισε δε λέγοντας ότι είναι απορίας άξιο ο χρόνος που ελήφθη αυτή η απόφαση, δηλαδή γιατί τώρα και όχι πριν από μερικά χρόνια, με το προηγούμενο σύστημα διακυβέρνησης, κατηγορώντας το ότι «δεν εφαρμόζει το διαχωρισμό των εξουσιών».

Παράλληλα, τόνισε ότι όποιος δεν εφαρμόζει το διαχωρισμό των εξουσιών προσπαθώντας να επαναφέρει αντιδημοκρατικούς θεσμούς, το μόνο που καταφέρνει είναι να εμποδίζει τη βούληση του έθνους. «Αυτή η στρεβλή αντίληψη ανήκει σε πρακτικές που θυμίζουν το παλιό σύστημα». Διευκρίνισε δε, ότι «το Συμβούλιο της Επικρατείας θα πρέπει να υπηρετεί ως “συμβουλευτικό όργανο”. Το προεδρικό σύστημα διακυβέρνησης δεν χρειάζεται να πάρει συγκατάθεση από αυτό για τα διατάγματα που εκδίδει».

Από την πλευρά του το MHP υπεραμύνθηκε της απόφασης επαναφοράς του Όρκου, κατηγορώντας το «Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης» (AKP) ότι υπονομεύει την «Τουρκικότητα» της χώρας. Εκτός, όμως, από το MHP και οι κοσμικοί – εθνικιστές της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης (Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα – CHP) τάχθηκαν υπέρ της επαναφοράς. Επισημαίνεται ότι η κατάργηση του Όρκου είχε προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από εθνικιστικούς κύκλους, καθώς εθεωρείτο ότι με την κατάργηση φαλκιδεύονται τόσο η τουρκική ταυτότητα, όσο και οι μεταρρυθμίσεις του Ιδρυτή της Τουρκικής Δημοκρατίας, Mustafa Kemal Atatürk.

Να σημειωθεί ότι η κατάργηση του Όρκου (2013) συνέπεσε χρονικά με το «άνοιγμα» του Recep Tayyip Erdoğan προς του Κούρδους και την έναρξη σειράς συνομιλιών με τον φυλακισμένο ηγέτη του PKK, Abdullah Öcalan, στο πλαίσιο της «Διαδικασίας Συμφιλίωσης», όπως την κατονόμασε το AKP. Από την πλευρά του, το MHP εξέλαβε την κατάργηση του Όρκου ως μια «παραχώρηση» προς το PKK.

Σύμφωνα με τον İsmet Berkan, η απόφαση επαναφοράς του Όρκου είναι προβληματική για τους εξής λόγους: Πρώτον, το υπουργείο που καταργεί έναν διοικητικό κανονισμό δεν δημιουργεί νέα νομική κατάσταση, γεγονός που σημαίνει ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν έχει λόγο να λάβει απόφαση σχετικά με το θέμα αυτό. Δεύτερον, το Συμβούλιο της Επικρατείας υπερβαίνει τις αρμοδιότητές του, στηρίζοντας την απόφασή του στην επιχειρηματολογία ότι «δεν υπάρχουν σοβαροί επιστημονικοί λόγοι που να στηρίζουν την απόφαση του υπουργείου Εθνικής Παιδείας να καταργήσει τον Όρκο». Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι το δικαστήριο κρίνει την απόφαση του υπουργείου Παιδείας, εξετάζοντας παιδαγωγικούς λόγους και όχι τη νομιμότητα αυτής. Ωστόσο, το Συμβούλιο της Επικρατείας δεν έχει την εξουσία να κρίνει την ορθότητα των διοικητικών αποφάσεων, αλλά να εξετάζει και να επιβλέπει τη νομιμότητα αυτών.

Το ανησυχητικό στο ζήτημα επαναφοράς του καθημερινού Όρκου στα σχολεία, που μοιάζει με τις μιλιταριστικές τελετές, έγκειται στο κατά πόσο πρέπει να είναι υποχρεωτικός στην εκπαίδευση των μαθητών. Για το θέμα αυτό, αξιωματούχοι του AKP επέκριναν την απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας και δήλωσαν ότι το ζήτημα θα επιλυθεί δια της νομίμου οδού. Αξιοσημείωτο δε είναι ότι συντηρητικοί κύκλοι, εθνικιστές με συντηρητικό υπόβαθρο και κριτική στάση απέναντι στον Κεμαλισμό, Κούρδοι, καθώς και φιλελεύθεροι διαμαρτυρήθηκαν για την επαναφορά του Όρκου. Κύρια επιχειρήματα των αντιτιθεμένων είναι ότι ο Όρκος δημιουργεί αποκλεισμό, παραβιάζει την ελευθερία της γνώμης, είναι αντίθετος στην αυτογνωσία και στην αυτοπραγμάτωση των μαθητών επιβάλλοντας συγκεκριμένες αξίες, απομακρύνει τη χώρα από τις προσπάθειες εκδημοκρατισμού και επαναφέρει παλιές πρακτικές όπου η δικαστική εξουσία ενεργούσε ως φύλακας του Κεμαλικού καθεστώτος με παρεμβάσεις στην πολιτική.

Με άλλα λόγια, στην «Παλιά Τουρκία» επικρατούσε μια πλήρης «Δικαστική Κηδεμονία» που ασκούσε απόλυτο έλεγχο στις κυβερνητικές αποφάσεις. Η κυβέρνηση Erdoğan, θέλοντας να εκδημοκρατίσει τη χώρα, προσπάθησε να ανατρέψει αυτές τις πρακτικές που προέρχονταν από Κεμαλικές και κρατικές ομάδες. Το βασικό, λοιπόν, ερώτημα που τίθεται είναι για το εάν μετά τις εκτεταμένες εκκαθαρίσεις, που ακολούθησαν το αποτυχημένο πραξικόπημα της 15ης Ιουλίου 2016, έχουν ανέλθει στο δικαστικό σώμα ομάδες που πρόσκεινται στο MHP και εάν αυτές έχουν την ισχύ να εναντιώνονται στην κυβερνητική πολιτική.

Η «σφοδρή» υποστήριξη που έδειξε το MHP και ο ηγέτης του, Devlet Bahçeli, στην επαναφορά του Όρκου, καθώς και οι επικρίσεις του κατά του πρώην υπουργού Δικαιοσύνης του AKP, Bekir Bozdağ, καθιστούν με σαφήνεια τη στάση του κόμματος σχετικά με το θέμα. O Erdoğan, με τη σειρά του, όχι μόνο υποστήριξε τον Bozdağ έναντι του Bahçeli, αλλά επίσης θέλοντας να τονίσει τις διαφορές του AKP από το MHP δήλωσε ότι «δεν έχουμε άλλον όρκο, εκτός από τον εθνικό μας ύμνο».

Υπενθυμίζεται ότι η επαναφορά του Όρκου αποτέλεσε ένα από τα «αγκάθια» που δεν ξεπεράστηκαν στις προσπάθειες που έγιναν μεταξύ Erdoğan και Bahçeli, ώστε να συνεργαστούν και στις επικείμενες τοπικές εκλογές με βάση τη «Λαϊκή Συμμαχία». Υπό αυτές τις συνθήκες, λοιπόν, η τελευταία έχει καταστεί εύθραυστη, ενώ ιδιαίτερο ρόλο για το μέλλον της θα διαδραματίσουν τόσο η στάση που θα κρατήσει το MHP κατά τη ψήφιση του προϋπολογισμού 2019, όσο και τα αποτελέσματα των τοπικών εκλογών του Μαρτίου, με τις όποιες αναλύσεις κόστους – οφέλους ακολουθήσουν.
Τέλος, το όλο θέμα φαίνεται ότι θα παραμείνει και μάλιστα για αρκετό χρονικό διάστημα ψηλά στην πολιτική ατζέντα, δεδομένου ότι το υπουργείο Παιδείας έχει προσφύγει κατά της απόφασης του Συμβουλίου της Επικρατείας σε ανώτερο δικαστήριο.

⃰ Η Χριστίνα Σ. Φλάσκου είναι πτυχιούχος Πολιτικής Επιστήμης & Ιστορίας, κάτοχος Μεταπτυχιακού Τίτλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Σπουδών με ειδίκευση στις Διεθνείς Σχέσεις & Στρατηγικές Σπουδές, επικεφαλής της έρευνας «Τουρκία και Συριακή κρίση» στο Ινστιτούτο Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων, Αρθρογράφος έντυπου και διαδικτυακού Τύπου

1.«President Erdoğan criticizes Council of State for not working in line with new executive system», Hurriyet Daily News, 24/10/18, http://www.hurriyetdailynews.com/president-erdogan-criticizes-council-of-state-for-not-working-in-line-with-new-executive-system-138234

2.Ο İsmet Berkan υπήρξε Γενικός Διευθυντής στην ημερήσια τουρκική εφημερίδα «Radikal» και τώρα είναι Δημοσιογράφος στη Hurriyet.
3.İsmet Berkan, «Turkish Politics After the Student Oath Debate», The New Turkey, Οκτώβριος 2018, https://thenewturkey.org/turkish-politics-after-the-student-oath-debate/
4.M. Erkut Ayvaz, «What’s Really Behind Turkey’s Student Oath Debate?», The New Turkey, Οκτώβριος 2018, https://thenewturkey.org/whats-really-behind-turkeys-student-oath-debate/
5.Hazal Duran, «Turkey’s Student Oath Becomes a Controversial Issue», The New Turkey, 22/10/18, https://thenewturkey.org/turkeys-student-oath-becomes-a-controversial-issue/
6.İsmet Berkan, «Turkish Politics After the Student Oath Debate», op.cit.
7. Ibid