“Η “άπιστη” Σμύρνη, νύφη της φωτιάς”! Ένα κείμενο για την καταστροφή της

Γράφει ο

Στρατής Χαραλάμπους – Αντγος ε.α.

Μέλος της «Εταιρίας Λεσβιακών Μελετών»

To κείμενο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα της Λέσβου ΕΜΠΡΟΣ

Συμπληρώθηκαν 96 χρόνια από το τραγικό γεγονός της καταστροφής της Σμύρνης, σχεδόν ένας αιώνας, αλλά ακόμη υπάρχουν εύλογες απορίες για τους αίτιους και κυρίως για τους λόγους αυτής της μεγάλης συμφοράς. Η πυρκαγιά της Σμύρνης ήταν η «χαριστική βολή» σε μια κοινωνία όπου συμβίωναν, παρά τις αντιθέσεις τους, διαφορετικές εθνότητες με διαφορετική θρησκεία, γλώσσα, κουλτούρα και οικονομική επιφάνεια. Το μοντέλο συνύπαρξης και ανάπτυξης σ’ αυτή τη γωνιά της Ιωνίας, με εμφανή τη δυτική επιρροή δεν υπήρχε σ’ άλλη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Αυτός ο τρόπος ζωής μοιραία προκαλούσε το «φθόνο» της πλειοψηφίας του τουρκικού λαού, επηρεασμένου, από τα εθνικιστικά συνθήματα των Νεότουρκων που σχεδόν για μια δεκαετία (1908-1918) επέβαλαν στη χώρα την πολιτική τους και από την κατάρρευση της αυτοκρατορίας κατά τον Α΄ Π. Π. Τα συνθήματα αυτά αποτέλεσαν τη βάση της ιδεολογίας του «κεμαλικού εθνικισμο», που αναδύθηκε και γιγαντώθηκε μέσα από τα πεδία των μαχών της Ανατολής και κορυφώθηκε πάνω στα αποκαΐδια της «Νύφης της Φωτιάς». (1)
Για το ποιός ευθύνεται για τη μεγάλη πυρκαγιά της Σμύρνης (13-16 Σεπ 1922) αναφέρθηκα αναλυτικά στα άρθρα μου στο «ΕΜΠΡΟΣ» της 15 Σεπ 2010 και 16 Σεπ 2016. Στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να καταγράψω τις απόψεις των τούρκων ιστορικών και αρθρογράφων οι οποίοι, στην «αναζωπύρωση» του θέματος το 2010 και μετέπειτα, προσπάθησαν να εκφέρουν άποψη διαφορετική από την επίσημη (Ίδρυμα Τουρκικής Ιστορίας – Türk Tarih Kurumu-TTK) και σε αντίθεση με τη «στρατευμένη» δημοσιογραφία.

Τουρκική μεταστροφή

Η τουρκάλα δημοσιογράφος Αϊσέ Χιούρ (Ayse Hür) (2) με μία εκτεταμένη ανάλυση προσπάθησε να αντικρούσει τις πηγές, τις οποίες επικαλείται η τουρκική πλευρά στην προσπάθεια της να αποποιηθεί των ευθυνών της και τονίζει:
Την επί χρόνια επίσημη τουρκική άποψη, με την οποία κατηγορούνταν για την έναρξη της πυρκαγιάς ο ελληνικός στρατός σε συνεπικουρία με του Έλληνες της Σμύρνης. Η οποία ξαφνικά το 1980, λόγω των διπλωματικών προσπαθειών της Αρμενίας για την αναγνώριση της γενοκτονίας του λαού της το 1915, μεταστράφηκε και έκτοτε θεωρεί ως υπεύθυνους, για το ξεκίνημα της φωτιάς, τους Αρμένιους και κυρίως το Αρμενικό κομιτάτο με αρχηγό τον Τασνάκ.

Μετά την είσοδο στη Σμύρνη του τουρκικού στρατού και των άτακτων (τσέτες του Τυφλού Πεχλιβάνη – Kör Pehlivan) στις 9 Σεπ. 1922 ημέρα Σάββατο, ακολούθησε συστηματική λεηλασία, αρπαγή περιουσιών, βιασμοί κ.λπ. με το πρόσχημα της έρευνας για τον εντοπισμό όπλων κ.λπ. στα σπίτια των ελλήνων και των αρμενίων. Ακολούθησε στις 12 Σεπ. ο αποκλεισμός της αρμένικης συνοικίας από τον τουρκικό στρατό και τις μεταμεσημβρινές ώρες της 13 Σεπ. 1922 ξεκίνησε η φωτιά στο Basmane (σημερινό εκθεσιακό κέντρο), η οποία με τη βοήθεια του ανέμου γρήγορα επεκτάθηκε. Την επόμενη μέρα κινήθηκε δυτικά καίγοντας τα πάντα στο πέρασμα της, σπίτια, σχολεία, κέντρα, ξενοδοχεία, εκκλησίες, μαγαζιά κ.λπ., στις συνοικίες των αρμένιων, των ελλήνων και των φράγκων. Ταυτόχρονα δεκάδες χιλιάδες έλληνες, αρμένιοι και λεβαντίνοι με τις οικογένειες του κινήθηκαν αναγκάστηκα προς την παραλία διότι προς την τούρκικη συνοικία (νότια -δες το χάρτη) (3) οι δρόμοι είχαν αποκλειστεί.

Η φωτιά σβήστηκε ολοσχερώς στις 18 Σεπ. 1922 κάνοντας στάχτη 2,6 εκ. τ.μ. αστικής γης και πάνω από 20 χιλ ακίνητα, με συνολικό ύψος ζημιών 3,5 εκ. χρυσές λίρες (4). Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι με βάση τους αριθμούς έχασαν τη ζωή τους πάνω από 180 χιλ. άτομα, αν ληφθεί υπόψη ότι στην πόλη ζούσαν περίπου 500 χιλ. έλληνες και αρμένιοι τα δε πλοία παρέλαβαν μόνο 320 χιλ.
Δηλαδή η Σμύρνη «καθαρίστηκε», απαλλάχτηκε από τις εθνότητες που έδιναν ζωή και πρόοδο και άρχισε να δημιουργείται μια πόλη με ανατολίτικη νοοτροπία, που τίποτα δεν θα θύμιζε την παλιά Σμύρνη.

Συμπεριφορά Ξένων Ανταποκριτών και Αποστολών
Οι ξένοι ανταποκριτές (Άγγλοι-Γάλλοι-Αμερικάνοι και Ιταλοί) στη Σμύρνη ήταν διστακτικοί στις αρχικές ανταποκρίσεις των και κυρίως κινήθηκαν στα πλαίσια της πολιτικής της Χώρας τους, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων. Η Αϊσέ Χιούρ (Ayse Hür) καταγράφει τις αντιθέσεις που παρουσίασαν οι ανταποκρίσεις ορισμένων δημοσιογράφων με τις μετέπειτα αναλύσεις και τις αναφορές τους:

Στις 16 Σεπ. 1922 οι Times του Λονδίνου έγραφαν ότι «η φωτιά ξεκίνησε μετά την κατάληψη της πόλης από του άτακτους τούρκους (başıbozuklar), αλλά ο τακτικός στρατός δεν έκανε τίποτα εναντίον τους ούτε και κατά της φωτιάς». Στις 6 Οκτ. 1912 η ίδια εφημερίδα γράφει ότι «δεν υπάρχουν αποδείξεις αλλά υπάρχει κοινή άποψη ότι την έβαλαν οι έλληνες και οι αρμένιοι».
Η γαλλική Figaro κατηγορεί για τη φωτιά τους τούρκους, η Le Temps τους έλληνες και η Le Matin τους αρμένιους. Γενικά ο γαλλικός τύπος ακολούθησε φιλοτουρκική στάση, καίτοι τα καραβάνια προσφύγων που έφταναν στη Μασσαλία περιέγραφαν με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες τις τραγικές στιγμές που έζησαν, πιστός στην πολιτική που χάραξε η γαλλική κυβέρνηση της εποχής (Γάλλο-τουρκική συνθήκη της 20 Οκτ. 1921- Συνθήκη Άγκυρας-Φραγκλίν Μπουγιόν).

Οι New York Times «αναρωτιούνταν αν τη φωτιά την έβαλαν οι τούρκοι για να εκδικηθούν τους ρωμιούς και τους αρμένιους, που συνεργάστηκαν με τον Ελληνικό Στρατό». Επίσης η Portsmouth Daily Times, στήριξε τη θεωρία ότι «τη φωτιά την έβαλαν οι τούρκοι για να καλύψουν τις θηριωδίες τους».

Η θέση της Γαλλίας για τους υπεύθυνους της φωτιάς παρουσιάζει μια αντιφατικότητα και συγκεκριμένα, αντί να ληφθούν υπόψη οι αναφορές και τα τηλεγραφήματα του διπλωμάτη Michel Graillet που αναπλήρωνε τον γενικό πρόξενο Lucien Laporte και είχε προσωπική αντίληψη των τραγικών γεγονότων, λήφθηκαν υπόψη οι αναφορές του στρατηγού Pelle και του ναυάρχου Dumesnil. O πρώτος ήταν ύπατος αρμοστής στην Πόλη και στάλθηκε από το γάλλο πρωθυπουργό Poincare στη Σμύρνη και συνέταξε σχετική έκθεση. Ο δεύτερος ήταν διοικητής του συμμαχικού στόλου στον κόλπο της Σμύρνης και συνέταξε την έκθεση του από μαρτυρίες και από δύο σημαντικές συναντήσεις που είχε:

Η πρώτη ήταν στις 11 Σεπ. 1922 στο διοικητήριο (Konak) με το Nureddin Paşa, πρώην στρατιωτικό διοικητή Σμύρνης (πριν το Μάιο του 1919) και διοικητή της 1ης τουρκικής στρατιάς, που είχε το βάρος της κύριας επίθεσης κατά του ελληνικού στρατού στο μέτωπο του Αφιόν και είχε εισέλθει θριαμβευτής στη Σμύρνη στις 9 Σεπ. 1922. Η δεύτερη με τον Κεμάλ στις 15 Σεπ. 1922 (η πυρκαγιά συνεχιζόταν) στη βίλλα της μετέπειτα συζύγου του Latife hanim στο Göztepe (στη νότια πλευρά της πόλης-δες το χάρτη). Στις δύο συναντήσεις πρακτικά τηρούσε ο διοικητής κορβέτας Moreau.

Από το Νουρεντίν ο γάλλος ναύαρχος ζήτησε, να περιοριστεί ο εκτοπισμός των ανδρών ελλήνων και αρμένιων, που είχε διατάξει ο ίδιος, μόνο σε όσους αποδεδειγμένα είχαν συνεργαστεί με τον Ελληνικό Στρατό. Αυτός αρνήθηκε και απάντησε «πολλοί μας βασάνισαν -bize çok çektirtiler».

Στο Κεμάλ μετέφερε τις μαρτυρίες «βάσει των οποίων οι τούρκοι έβαλαν τη φωτιά και ότι μάρτυρες είδαν τούρκους στρατιώτες να ρίχνουν πετρέλαιο» και ότι ο Άγγλος ναύαρχος πιστεύει ότι «υπεύθυνοι για τη φωτιά είναι οι τούρκοι». Ο Κεμάλ κατηγόρησε τους αρμένιους και υποσχέθηκε τη διεξαγωγή έρευνας από επιτροπή του επιτελείου του.
Για την έκθεση (που επικαλείται η τουρκική πλευρά) του αμερικάνου μηχανικού στην οργάνωση «Near East Relife ark Prentiss έχω αναφερθεί στις 15 Σεπ. 2010. Επί πλέον η τουρκάλα δημοσιογράφος Αϊσέ Χιούρ αποκαλύπτει ότι η έκθεση που συντάχθηκε κατά παραγγελία του ναυάρχου των ΗΠΑ Bristol τον Ιανουάριο του 1923, βασίστηκε σε δύο συναντήσεις του μηχανικού στις 10 και 13 Σεπ 1922 με τον πιο αμφιλεγόμενο μάρτυρα, το διοικητή της ιδιωτικής πυροσβεστικής εταιρείας (αυστριακών συμφερόντων) Paul Gresovich.

Ο τελευταίος μεταξύ των άλλων τόνισε ότι «πάντα ξεσπούσαν φωτιές την εποχή εκείνη αλλά πολλές ταυτόχρονα πρώτη φορά, η δύναμη της πυροσβεστικής από 100 άτομα είχε πέσει στους 37 λόγων της απόλυσης από το νομάρχη Kazım Paşa των ρωμιών πυροσβεστών. Ζήτησα ενίσχυση από τους τούρκους αλλά μου έστειλαν μόνο 100 άτομα τα οποία από τις 8 το βράδυ της 13 Σεπ βομβάρδιζαν τα σπίτια για να μην εξαπλωθεί η φωτιά. Επίσης ο Greskovich ανέφερε ότι «το πρωί της 13 Σεπ (πριν ξεσπάσει η φωτιά) μερικές χιλιάδες γυναικόπαιδα αρμενίων με επικεφαλής δύο ιερείς βγήκαν από το αρμένικο σχολείο και την εκκλησία του Αγίου Δομίνικου και κινήθηκαν προς τη θάλασσα. Σε έρευνα εντός του σχολείου εντοπίστηκαν στουπιά με πετρέλαιο». (Σημείωση: Η προσπάθεια διάσωσης των γυναικόπαιδων των αρμενίων πριν τη φωτιά, αποδεικνύει περίτρανα τις λεηλασίες και τις θηριωδίες που εξελίσσονταν στη συνοικία τους και όχι μόνο).

Το κυριότερο όμως για την αναφορά Prentiss είναι ότι έρχεται σε αντίθεση με:
Tην ανταπόκριση του ιδίου που δημοσιεύτηκε στις 18 Σεπ 1922 στους New York Times.
Τη μαρτυρία του βοηθού προξένου Barnes ότι «είδε τούρκους να βάζουν φωτιά στο τελωνείο και το γραφείο ελέγχου διαβατηρίων».
Τη μαρτυρία του υπευθύνου του Ερυθρού Σταυρού, Davis Claufen ότι «είδε τούρκους στρατιώτες να καίνε σπίτια» και της περιπόλου του ναυτικού των ΗΠΑ ότι «οι φωτιές γύρω από το Αμερικάνικο σχολείο μπήκαν από τούρκους».

Η Συμπεριφορά της Ανώτατης Στρατιωτικής Τουρκικής Ηγεσίας.

Είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι η ανώτατη τουρκική στρατιωτική ηγεσία (ο επιτελάρχης Fevzi Çakmak Paşa, ο διοικητής του δυτικού μετώπου İşmet İnönü και άλλοι) με επικεφαλής το Μουσταφά Πασά έφθασαν στη Σμύρνη στις 10 Σεπ 1922 (μία μέρα μετά την είσοδο του Nureddin Paşa- διοικητού της 1ης Στρατιάς). Ήταν μάρτυρες όλων των λεηλασιών και των θηριωδιών καθώς και της τρομερής πυρκαγιάς που κατέστρεψε τα πάντα.
Εύλογα γεννάται η απορία σ’ ένα αντικειμενικό παρατηρητή γιατί δεν έκαναν κάτι, για να περιορίσουν τη ζημιά και να γλυτώσουν από το θάνατο χιλιάδες αθώες ψυχές, που είχαν πάρει στο δρόμο του ξεριζωμού; Εξάλλου ο στρατιωτικός αντίπαλος τους, ο ελληνικός στρατός είχε αναχωρήσει από την πόλη στις 8 Σεπ κινούμενος για το Τσεσμέ, προκειμένου να εγκαταλείψει τη γη της Ιωνίας.

Οι διάφοροι τούρκοι στρατιωτικοί της εποχής καθώς και ο επιστήθιος φίλος του Κεμάλ Falih Rifki Atay στα απομνημονεύματα τους, προσπάθησαν να περιγράψουν «τη λύπη του Κεμάλ», του απέδωσαν φράσεις θυμού και απογοήτευσης προς το πρόσωπο του Νουρεντίν Πασά, που τελικά έγινε ο «αποδιοπομπαίος τράγος» και φορτώθηκε όλες τις «αμαρτίες» της τουρκικής ηγεσίας και πρώτου του Αρχιστρατήγου Μουσταφά Κεμάλ. Το ερώτημα είναι αν ενεργούσε μόνος του ή με εντολές βάσει σχεδίου.
Ο Κεμάλ στις 10 Σεπ αρχικά έστησε το στρατηγείο του στο ξενοδοχείο  «Κράμερ Παλλάς δες το χάρτη» και το βράδυ διανυκτέρευσε για λόγους συμβολικούς, στη βίλα της οικογένειας İplikçizade στην περιοχή Karşıyaka (Κορδελλιό) όπου είχε διαμείνει το καλοκαίρι του 1921 ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος. (5)

Τις υπόλοιπες νύκτες μέχρι το πρωί την 13η Σεπ 1922 (ημέρα έναρξης της πυρκαγιάς) δεν διασαφηνίζεται αλλά κατά πάσα πιθανότητα άλλαζε σπίτια για λόγους ασφαλείας. Γεγονός είναι ότι το απόγευμα της 13ης Σεπ καθώς η φωτιά πλησίαζε την παραλία και το ξενοδοχείο Κράμερ μεταφέρθηκε εσπευσμένα μέσα σε ανοικτό αυτοκίνητο στη βίλα της οικογένειας Uşakizade στην περιοχή Göztepe (Γκιόζτεπε – νότια της πόλης) καλεσμένος της Latife Hanım, που στη συνέχεια έγινε σύζυγος του.

Ο Κεμάλ στις 13 Σεπ το βράδυ από το μπαλκόνι της βίλας που έμενε, βλέποντας τις φλόγες να υψώνονται στον ουρανό της Σμύρνης, είπε στους αξιωματικούς «…παιδιά κοιτάξτε καλά αυτή τη θέα, αυτές οι φλόγες σηματοδοτούν το τέλος μιας περιόδου και την αρχή μιας νέας. Ενώ οι αμαρτίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας τον τελευταίο αιώνα «καθαρίζονται» με αυτή τη φωτιά, η οποία παράλληλα ανακοινώνει στον κόσμο την άνοδο του τουρκικού έθνους και την ίδρυση του τουρκικού κράτους.» (6)

Την επόμενη ημέρα ενώ η φωτιά έτρωγε τα σωθικά της πόλης, παρατέθηκε γεύμα στη βίλα με παρόντες την ηγεσία, την οικογένεια και άλλους. Ο υπασπιστής του Κεμάλ Salih Bozοk γράφει, «.. όλοι γέμιζαν με ευχαρίστηση τα ποτήρια τους και έτρωγαν τους μεζέδες, πλην του Fevzi Paşa που δεν έπινε οινόπνευμα αλλά καταβρόχθιζε με βουλιμία τα καλαμάρια της Σμύρνης …» (7)

Μετά έμειναν μόνοι στο λιακωτό της βίλας ο Κεμάλ με τη Λατιφέ και παρατηρούσαν τη φωτιά, παραπέρα δε ήταν οι υπασπιστές. Ο Bozok γράφει, «… η Λατιφέ μιλούσε για τις επιχειρήσεις της οικογένειας και ο Κεμάλ για τη μάχη του Αλή Βεράν. Σε ερώτηση του Κεμάλ αν υπάρχουν ακίνητα της οικογένειας στην περιοχή που καιγόταν, αυτή απάντησε θετικά και συμπλήρωσε «Ας καούν όλα Πασά μου αρκεί που εσείς είστε υγιής, ποια η αξία των περιουσιακών στοιχείων για κάποιον που ζει αυτές τις ένδοξες μέρες. Η Πατρίδα σώθηκε και στο μέλλον θα τα φτιάξουμε καλύτερα». Η απάντηση ικανοποίησε τον Κεμάλ και πρόσθεσε, «Evet, Yaksın ve Yıkılsın. Hepsi telafisi mümkündür – Ναι, όλα ας καούν και ας καταστραφούν! Όλα ξαναγίνονται!!!».(8)

Ο επιτελάρχης Fevzi Paşa στα δικά του απομνημονεύματα περιγράφει με τα χειρότερα λόγια το Νουρεντίν και συμπληρώνει, «αυτός ο άνθρωπος είναι υπεύθυνος για δυο γεγονότα που τελείωσαν με πόνο, την πυρκαγιά της Σμύρνης και τη διαμονή του Κεμάλ στο Κράμερ, απ’ όπου λόγω της φωτιάς κατέληξε μόνιμος μουσαφίρης στη βίλα στο Γκιόζτεπε …» (9) Ο Κεμάλ έμεινε στο σπίτι της Λατιφέ μέχρι τις 29 Σεπ 1922, από εκεί επέστρεψε την επομένη στην Άγκυρα και παρέμεινε στην εξουσία μέχρι την ημέρα του θανάτου του. (10 Νοε 1938).

Ο «Αποδιοπομπαίος Τράγος» Nureddin Paşa

Ο τούρκος δημοσιογράφος Tamer Çilingir (10) σε άρθρο του με τίτλο «Tη Σμύρνη την έκαψε ο Μουσταφά Κεμάλ και οι στρατιώτες του», αφού αναφέρει στα κενά που παρουσιάζει η επίσημη θέση της Τουρκίας για την πυρκαγιά καταλήγει στις εξής διαπιστώσεις, για το πρόσωπο του Νουρεντίν πασά για τον οποίον έχουν γραφτεί πολλά για τη μοχθηρία, τη σκληρότητα και την πονηριά. Τα χαρακτηριστικά αυτά φάνηκαν σε όλη την έκταση τους στον τρόπο που μαρτύρησε ο Μητροπολίτη Σμύρνης εθνομάρτυρας Χρυσόστομος:
– Οι ιστορικοί για να αθωώσουν τον Κεμάλ, ρίχνουν όλα τα βάρη στο Νουρεντίν.
– «Από ποιόν πήρε διαταγές ο Νουρεντίν, για να εξολοθρεύσει την κουρδική φυλή Koçgiri η οποία αρνήθηκε να υποταχθεί και τους έλληνες του Πόντου».
– «Τότε ήταν αρεστός και εκτελούσε τις διαταγές του Κεμάλ ενώ στη Σμύρνη έγινε απεχθής και αχώνευτος».
– Για την υπευθυνότητα του Νουρεντίν έχουν γράψει ο Ισμέτ Ινονού και ο Ριφκί Αταϊ, τι έλεγε όμως ο ίδιος για του Ρωμιούς «… σ’ όλους τους ρωμιούς υπάρχει το όνειρο του κράτους. Πιστεύουμε ότι οι ρωμιοί για την πατρίδα μας είναι ένα φίδι, το δηλητήριο αυτού του φιδιού είναι οι γυναίκες ….» (10)
– Οι πράξεις αυτού του «πιστού στρατιώτη του Κεμάλ» και οι θηριωδίες του στον Πόντο και στο Koçgiri συζητήθηκαν σε κλειστές συνεδριάσεις της βουλής της 11 Αυγούστου και της 4 Οκτ 1921. Μερικοί ζήτησαν να καθαιρεθεί αλλά ο Κεμάλ τον υπερασπίστηκε και τον γλύτωσε μέσω της  «σύστασης εξεταστικής επιτροπής».
– «Τελικά στις 29 Ιουνίου 1922 ο Κεμάλ τον επιβράβευσε, τον προήγαγε και του ανέθεσε της διοίκηση της 1ης Στρατιάς. Πως αυτός μετά από 2,5 μήνες έγινε «απεχθής»; Πως θα ενεργούσε ο πιστός αυτός στρατιώτης χωρίς διαταγές του Κεμάλ; Όσοι το υποστηρίζουν έχουν «πάθει ατροφία στο μυαλό» και θέλουν να προστατεύσουν τον Κεμάλ».

Σημειώσεις

1.Ο τίτλος είναι από το βιβλίο του συγγραφέα Mehmet Coral – Ateşin Gelini Gavur İzmir- εκδοτικός οίκος Doğan, 2008.
2.Μελέτη στην εφημερίδα «Taraf» της 9 Σεπ 2012. Η εφημερίδα κλείστηκε διότι αντιπολιτευόταν το καθεστώς Ερντογάν.
3.Χάρτης της Σμύρνης κλίμακας 1/30000 της Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού του ΓΕΣ.
4.Εφημερίδα «İleri-Μπροστά» της 30 Οκτ 1922.

5.Η βίλα αυτή αγοράστηκε από την οικογένεια İplikçizade το 1919, από την ιταλική οικογένεια Αλατίνη, η οποία εγκατέλειψε τη Σμύρνη και εγκαταστάθηκε στη Ρόδο.
6.«Από τη γέννηση του μέχρι το θάνατο: Ημερολόγιο του Ατατούρκ από διάφορες πηγές». 7.Έκδοση του Utkan Kocatürk, Κέντρο Μελετών του Ατατούρκ στην Άγκυρα 1999.
«Ανάμεσα σε δυο αγάπες τη Λατιφέ και τη Φικριγέ» του İsmet Bozdağ με βάση τις αφηγήσεις του υπασπιστή του Κεμάλ Salih Bozok, έκδοση Truva σελ. 81-82.
8.Ο Salih Bozok αφηγείται, εφημερίδα Cumhuriyet 30 Ιαν 1939.
9.«Η Στρατιωτική και Ιδιωτική Ζωή του στρατηγού Fevzi Çakmak», Süleyman Külçe 1ος τόμος, 1953 σελ. 236.
10. «Οι δύο Ανταρσίες του Πόντου και του Koçgiri, Ένας Πασάς ο Νουρεντίν», Mustafa Balcıoğlu εκδόσεις Nobel, Άγκυρα 2000.