Μια άλλη άλωση: Η κατάληψη της Αθήνας από τους Τούρκους 4 Ιουνίου 1456

Γράφει ο

Δημήτριος Κίτσος
Ιστορικός

Σαν σήμερα, την Παρασκευή 4 Ιουνίου 1456, τα οθωμανικά στρατεύματα του Ομέρ μπέη Τουραχάνογλου εισέρχονται στην πόλη της Αθήνας ενώ την Ακρόπολη υπερασπίζεται ακόμα ο τελευταίος Δούκας των Αθηνών, Φραγκίσκος Β’ Ατσαγιόλι. Το γεγονός της κατάληψης της Αθήνας δεν έχει βέβαια την ιστορική σημασία και το τραγικό μεγαλείο της Άλωσης της Πόλης που συνέβη τρία χρόνια νωρίτερα. Τα στοιχεία που μας παρέχουν οι πρωτογενείς πηγές είναι μάλλον ανεπαρκή, ενίοτε ασαφή και αντικρουόμενα ενώ κάποια από αυτά δεν αντέχουν στην κριτική ανάλυση. Κατά συνέπεια, οι μεταγενέστεροι ιστορικοί έχουν διατυπώσει διάφορες εκδοχές σχετικά με τις λεπτομέρειες των συμβάντων. Ωστόσο, είναι δυνατή η ανασύνθεση της γενικής εικόνας από την οποία προκύπτει μια άκρως ενδιαφέρουσα ιστορία με αγώνες για εξουσία ή απλή επιβίωση, ερωτικά πάθη, δολοπλοκίες και δολοφονίες υπό τη σκιά του σουλτάνου Μωάμεθ Β’ του Πορθητή.

Τα πριν, 1204-1451
Μετά την άλωση της Πόλης από τους Δυτικούς το 1204 και τον κατακερματισμό της άλλοτε κραταιάς βυζαντινής αυτοκρατορίας σε μικρότερα και συχνά αντιμαχόμενα βασίλεια, ηγεμονίες και φέουδα, δημιουργήθηκε το φραγκικό Δουκάτο των Αθηνών. Κατά τη διάρκεια των 250 ετών της ύπαρξής του αυξομειωνόταν εδαφικά αλλά περιλάμβανε κυρίως την Αττικοβοιωτία με πρωτεύουσα τη Θήβα. Γάλλοι, Καταλανοί και Ιταλοί εναλλάχθηκαν στην εξουσία και από το τέλος του 14ου αιώνα το Δουκάτο περιήλθε στην κατοχή των Ατσαγιόλι, οικογένειας τραπεζιτών και εμπόρων με καταγωγή από τη Φλωρεντία, οι οποίοι μετέφεραν την έδρα του στην Ακρόπολη της Αθήνας. Φυσικά, η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία είχε την πρωτοκαθεδρία έναντι της Ορθόδοξης ενώ οι Φράγκοι δυνάστες εκτιμούσαν ιδιαίτερα το φρούριο της Ακρόπολης από στρατιωτικής απόψεως αλλά εξέφραζαν και το θαυμασμό τους για τα πολυάριθμα μνημεία της αρχαιότητας. Ο γηγενής πληθυσμός των μερικών χιλιάδων Αθηναίων δεν τύγχανε βέβαια της ίδιας εκτίμησης.
Κατά τα τέλη του 14ου και τις αρχές του 15ο αιώνα, η ολοένα και ισχυρότερη οθωμανική αυτοκρατορία απορροφούσε βαθμηδόν τις διάφορες δυτικές κτήσεις και τα υπολείμματα της βυζαντινής αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και την ανατολική Μεσόγειο. Όταν, για διάφορους λόγους, η άμεση κατάκτηση εδαφών δεν ήταν δυνατή επί του παρόντος, υπήρχε και η επιλογή της σύναψης πρόσκαιρων συμμαχιών ή η άσκηση στρατιωτικής και οικονομικής πίεσης στα διάφορα κρατίδια ώστε να καταστούν φόρου υποτελή στο σουλτάνο. Οι τοπικοί ηγεμόνες διατηρούσαν έτσι τη θέση τους παρέχοντας σε αντάλλαγμα χρήματα και στρατιώτες στους Οθωμανούς και αποστέλλοντας επιφανείς υπηκόους ή συγγενείς τους ως ομήρους στην αυλή των σουλτάνων. Μετά από αυτήν τη στρατιωτική και οικονομική αφαίμαξη, σχεδόν μοιραία, ακολουθούσε η προσάρτηση όταν το επέτρεπαν οι συνθήκες ή το επέβαλαν οι περιστάσεις και η θέληση του εκάστοτε σουλτάνου.

Οι τελευταίοι δούκες της Αθήνας, 1451-1456
Το 1451 πέθανε ο δούκας Νέριο Β’ Ατσαγιόλι αφήνοντας στο θρόνο υπό επιτροπεία τον ανήλικο γιο του Φραγκίσκο Α’. Η ηγεμονία του είχε πλέον περιοριστεί κυρίως στην Αττική ενώ παράλληλα ήταν εδώ και περίπου μισό αιώνα φόρου υποτελής στους Οθωμανούς. Η χήρα μητέρα του, δούκισσα Κλάρα (ή Κιάρα), ήταν βενετικής καταγωγής και παρουσιάζεται ως μια φιλόδοξη γυναίκα που επιθυμούσε αρχικά να κρατήσει την εξουσία για τον εαυτό της. Ωστόσο, σύντομα ερωτεύτηκε ένα Βενετό ευγενή, ονόματι Βαρθολομαίο Κονταρίνι, που είχε έρθει στην Αθήνα για εμπορικές επιχειρήσεις. Ο Κονταρίνι αποδέχτηκε τις προτάσεις της δούκισσας και δηλητηρίασε την άτυχη σύζυγό του στη Βενετία για να αποκτήσει επισήμως την Κλάρα – και τη χώρα της βέβαια. Τα άλλα μέλη της οικογένειας Ατσαγιόλι καθώς και επιφανείς Αθηναίοι, μάλλον δυσαρεστημένοι από τη διακυβέρνηση του ζεύγους και πιθανώς φοβούμενοι για τη ζωή του ανήλικου ακόμα Φραγκίσκου Α΄, ζήτησαν την παρέμβαση του επικυρίαρχου, Μωάμεθ Β΄ του Πορθητή.
Ο Κονταρίνι και ο νεαρός Φραγκίσκος Α΄ εκλήθησαν για εξηγήσεις στην αυλή του σουλτάνου στην Αδριανούπολη όπου τους περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη. Ο Μωάμεθ Β΄ αποφάσισε να τοποθετηθεί στο θρόνο ένας άλλος Φραγκίσκος Ατσαγιόλι. Αυτός ήταν ο γιός του προγενέστερου δούκα Αντώνιου Β΄, και ανεψιός του Νέριο Β΄ και της Κλάρας, ο οποίος βρισκόταν εκεί για χρόνια ως όμηρος των Οθωμανών. Σύμφωνα με το σύγχρονο με τα γεγονότα ιστορικό Χαλκοκονδύλη, φημολογείται ότι υπήρξε και ερωμένος του Μωάμεθ Β΄. Περιθώρια αντίδρασης φυσικά δεν υπήρχαν. Ο νεαρός Φραγκίσκος Α΄ εξαφανίζεται από την ιστορία και το 1455 αναλαμβάνει τελικά την εξουσία στο Δουκάτο ο Φραγκίσκος Β΄. Σχεδόν αμέσως, φυλάκισε τη θεία του Κλάρα στα Μέγαρα και λίγο αργότερα τη σκότωσε. Τότε όμως, με πρόσχημα τη δολοφονία της Κλάρας, ο Μωάμεθ Β΄ διέταξε την κατάλυση του Δουκάτου των Αθηνών. Μετά και το θρίαμβό του με την Άλωση της Βασιλεύουσας, έκρινε ότι είχε έρθει πλέον η ώρα να απαλλαγεί σταδιακά από τους ενοχλητικούς εναπομείναντες Φράγκους και Βυζαντινούς ηγεμονίσκους του ελλαδικού χώρου.
Εισβολή και κατάληψη, 1456-1458(;)
Στις 29 Μαϊου 1456, ένας κομήτης διέσχισε τον αττικό ουρανό, προάγγελος κακών, όπως πιστευόταν τότε. Πράγματι, ο οθωμανικός στρατός διέσχισε με την ίδια ευκολία και ταχύτητα την αττική γη. Επικεφαλής του ήταν ο ικανός στρατιωτικός και κυβερνήτης της Θεσσαλίας Ομέρ μπέης Τουραχάνογλου (ο οποίος επρόκειτο στο μέλλον να έχει μια αξιόλογη καριέρα εναντίον αντιπάλων ανάμεσα στους οποίους είναι και ο περίφημος Βλαντ Δράκουλας, πρίγκιπας της Βλαχίας). Πιθανότατα, η προέλαση του εισβολέα συνοδεύτηκε από σφαγές, αιχμαλωσίες, εκτεταμένες λεηλασίες και καταστροφές. Ακολούθως, η πείνα θέρισε τους κατοίκους της υπαίθρου. Λεπτομέρειες περί των καθαρά στρατιωτικών επιχειρήσεων – εάν βέβαια έγιναν κάποιες άξιες λόγου – μας είναι παντελώς άγνωστες αλλά η τεράστια διαφορά δυναμικού μεταξύ των αντιπάλων φυσικά θα απέκλειε στους αμυνόμενους κάθε σκέψη για μάχη εκ παρατάξεως. Η ίδια η Αθήνα διέθετε ανεπαρκείς οχυρώσεις και λιγοστές στρατιωτικές δυνάμεις. Το σίγουρο είναι ότι ο Φραγκίσκος Β΄ αναζήτησε βοήθεια στη Δύση και κλείστηκε στην Ακρόπολη. Στις 4 Ιουνίου, ο οθωμανικός στρατός εισήλθε μάλλον αμαχητί στην πόλη και, χωρίς να προβεί τώρα σε σφαγές ή καταστροφές, ξεκίνησε την πολιορκία της Ακρόπολης.
Δεν υπάρχουν πληροφορίες για το εάν ο Ομέρ μπέης επιχείρησε κατάληψη εξ εφόδου ή απλώς περιορίστηκε σε αποκλεισμό περιμένοντας την πείνα να κάμψει την αντίσταση των υπερασπιστών. Ούτε είναι σαφές για πόσο διάστημα κράτησε η πολιορκία. Το μόνο βέβαιο είναι ότι μέχρι και τον Οκτώβριο του 1456 η Ακρόπολη δεν είχε πέσει. Ωστόσο, οι απεγνωσμένες εκκλήσεις του Φραγκίσκου προς τη Δημοκρατία της Βενετίας και το Βασίλειο της Νάπολης για στρατιωτική βοήθεια δεν είχαν βρει ανταπόκριση. Κάποια στιγμή, ο Ομέρ μπέης έκανε μια προσφορά στο Φραγκίσκο που εκ των πραγμάτων δεν μπορούσε να αρνηθεί. Με αντάλλαγμα την παράδοση της Ακρόπολης, θα του παραχωρούσε τη Θήβα, ήδη κατεχόμενη εδώ και χρόνια από τους Οθωμανούς. Ο ίδιος θα μπορούσε να αποχωρήσει μαζί με όλη την κινητή περιουσία του και όσους άλλους το επιθυμούσαν και να ζήσουν εκεί, ως υποτελείς πάντα. Μετά και την επιβεβαίωση των όρων της συνθηκολόγησης από το Μωάμεθ Β΄, ο Φραγκίσκος αποδέχτηκε και εγκατέλειψε την Ακρόπολη κάπου μεταξύ 1457 και πρώτου εξαμήνου του 1458. Ήταν η τελευταία φορά που είδε την Αθήνα και το επίσημο τέλος της φραγκοκρατίας στην πόλη.

Τα μετά, 1458-1460
Περί τις αρχές φθινοπώρου του 1458, ο Μωάμεθ Β΄ επισκέφτηκε για τέσσερις μέρες την Αθήνα, επιστρέφοντας από μια επιτυχή εκστρατεία εναντίον του βυζαντινού Δεσποτάτου του Μορέως. Έδωσε εντολές, παραχώρησε κάποια προνόμια στους κατοίκους και την Ορθόδοξη Εκκλησία, θαύμασε τα αρχαία μνημεία, επαίνεσε δημοσίως τον Ομέρ μπέη και αναχώρησε εμφανώς ικανοποιημένος με το καινούριο του απόκτημα. Μετά δύο χρόνια, κατέλυσε ολοκληρωτικά το Δεσποτάτο του Μορέως και επισκέφθηκε για δεύτερη φορά την Αθήνα.
Όσο για τον Φραγκίσκο – της Θήβας, πλέον – αυτός διατάχθηκε το 1460 να πάρει μέρος με τις ελάχιστες δυνάμεις του στις οθωμανικές επιδρομές εναντίον του Φράγκου ηγεμόνα Λευκάδας και Κεφαλονιάς. Το ίδιο έτος, εκτελέστηκε από τον πασά της Πελοποννήσου με εντολή του Μωάμεθ ενώ η σύζυγός του κατέληξε στο χαρέμι και οι δύο γιοί του εντάχθηκαν στο σώμα των γενιτσάρων.

ΒΙΒΙΛΟΓΡΑΦΙΑ
Δ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων – Τουρκοκρατία, Περίοδος πρώτη, 1458-1687, Αθήνα 1889
F. Babinger, Mehmed the Conqueror and his time (μετάφραση R. Manheim), Princeton, 1978
K. Fleet, S. Faroqhi, R. Kasaba, The Cambridge History of Turkey: The Ottoman Empire as a World Power, 1453–1603, Cambridge, 2013.
F. Gregorovius, Iστoρία της πόλεως Aθηνών κατά τους μέσους αιώνας (μετάφραση, διορθώσεις και προσθήκες Σπ. Λάμπρου), Aθήνα 1904.
W. Miller, Iστoρία της Φραγκoκρατίας εν Eλλάδι, (μετάφραση προσθήκες και βελτιώσεις Σπ. Π. Λάμπρου), Aθήνα 1909-1910.
W. Miller, “The Turkish Capture of Athens”, Essays on the Latin Orient, Cambridge, 1921.
K. Setton, Athens in the Middle Ages, London 1975