«Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία»

Στις στρατιωτικές σελίδες της νεοελληνικής λογοτεχνίας δεσπόζουν ο Στρατός Ξηράς και η ανδροκρατία λέει η μυθιστοριογράφος Έλενα Χουζούρη μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για τη μελέτη της «Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Επίκεντρο. Η συγγραφέας έχει δημοσιεύσει μυθιστορήματα, έξι ποιητικές συλλογές, δοκίμια και μελέτες για πρόσωπα και θέματα της ελληνικής λογοτεχνίας. Στην πεζογραφία εμφανίστηκε με το μυθιστόρημα «Σκοτεινός Βαρδάρης» (2004). Ακολούθησαν το μυθιστόρημά της «Πατρίδα από βαμβάκι» και άλλα μυθιστορήματα που διαβάστηκαν από το κοινό και επαινέθηκαν από την κριτική. Στη συνέντευξή της στο ΑΠΕ-ΜΠΕ μιλάει για τη μελέτη της «Η στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Επίκεντρο, εξηγώντας γιατί διάλεξε τα έργα που εξετάζει, όπως και το ποια είναι η σημασία τους για την ιστορία των νεοελληνικών γραμμάτων.

Ακολουθεί η συνέντευξη της Έλενας Χουζούρη στον Βαγγέλη Χατζηβασιλείου για το ΑΠΕ-ΜΠΕ

Ερ: Στη μελέτη σας για τη στρατιωτική ζωή στη νεοελληνική λογοτεχνία εξετάζετε δύο είδη κειμένων: εκείνα που μιλούν για τον καιρό του πολέμου κι εκείνα που μιλούν για τον καιρό της ειρήνης. Ποιες είναι οι διαφορές ανάμεσα στις δύο κατηγορίες;

Απ: Η «εμπόλεμη λογοτεχνία» είναι μια διακριτή κατηγορία μέσα στη λογοτεχνία που εμπνέεται από τη στρατιωτική ζωή, σε παγκόσμιο επίπεδο, με εκπροσώπους κορυφαίους συγγραφείς. Αν μάλιστα ανατρέξουμε και στην αρχαιότητα, δεν ήταν η «Ιλιάδα» ένα πολεμικό έπος; Στη νεοελληνική λογοτεχνία το φαινόμενο είναι εντονότερο, αν λάβουμε υπόψη μας ότι, κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, η χώρα γνώρισε αλλεπάλληλους πολέμους, ξεκινώντας από τους Βαλκανικούς και καταλήγοντας στον Εμφύλιο, συν τη συμμετοχή μας στον πόλεμο της Κορέας. Όλος αυτός ο αχός και η αντάρα των πολέμων έχει εμπνεύσει μια σειρά σημαντικών συγγραφέων μας, αρκετοί από τους οποίους έχουν καταθέσει στις λογοτεχνικές τους σελίδες και τα προσωπικά τους βιώματα από τους πολέμους στους οποίους έχουν συμμετάσχει. Οι εμπόλεμες αυτές σελίδες σαφώς και διαφοροποιούνται από εκείνες που αναπαριστούν την εν ειρήνη στρατιωτική ζωή. Οι διαφορές αφορούν τα θεματικά μοτίβα και στους χώρους (π.χ. άθλιες καιρικές συνθήκες, χαρακώματα, αμπριά, δύσβατα βουνά από τη μια, οργανωμένα στρατόπεδα, ΚΨΜ, πεδία ασκήσεων από την άλλη), τους πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές (εύζωνοι, ημιονηγοί, εθελοντές στρατιώτες ή μαχητές από τη μια, νεοσύλλεκτοι στρατιώτες και υπαξιωματικοί από την άλλη) και τους γλωσσικούς κώδικες. Διαφορετικές εκφράσεις και χαρακτηρισμούς διαβάζουμε στη μια κατηγορία, διαφορετικές στην άλλη. Ωστόσο και οι μεν και οι δε στο σύνολό τους συνθέτουν αυτό που χαρακτηρίζω ως «ποιητική του στρατού» – τις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στους στρατιώτες και τους αξιωματικούς. Επίσης, διαφορές ανιχνεύονται και μέσα στο corpus της «εμπόλεμης λογοτεχνίας».
Διαφορές πρόσληψης και λογοτεχνικής μετάπλασης των γεγονότων ανάλογα σε ποιον πόλεμο αναφέρονται και σε ποια ιδεολογική πλευρά στέκεται ο συγγραφέας. Υπάρχουν όμως και δύο ομοιότητες: ότι και στις δύο κατηγορίες κυριαρχούν ο στρατός ξηράς και η ανδροκρατία.

Ερ: Σε τι οφείλεται το γεγονός ότι τα λογοτεχνικά κείμενα για τη στρατιωτική ζωή είναι αραιά κατά τον 19ο αιώνα ενώ πυκνώνουν κατά τις επόμενες περιόδους;

Απ: Πάντα σε επίπεδο εικασιών, νομίζω ότι η απουσία αυτή έχει να κάνει με τις συνθήκες που επικρατούσαν στη νεαρή ακόμη νεοελληνική πραγματικότητα του 19ου αιώνα. Καταρχήν ο τότε στρατός, αφενός δεν ήταν οργανωμένος σύμφωνα με τα ισχύοντα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής, αφετέρου ο ρόλος του ήταν να κυνηγάει τους ληστές και να παίζει τον χωροφύλακα. Αν διαβάσουμε το εξαιρετικά αποκαλυπτικό βιωματικό βιβλίο «Η στρατιωτική ζωή εν Ελλάδι» ενός, υποτίθεται ανώνυμου, στρατιώτη θα το καταλάβουμε. Δεύτερον, και η ίδια η λογοτεχνία εκείνης της περιόδου επικέντρωνε το ενδιαφέρον της σε ηθογραφικά θέματα, που είχαν σχέση με την καθημερινή ζωή στην ύπαιθρο και στην Αθήνα, με έντονο το ελληνοκεντρικό στοιχείο. Το ιδεολόγημα της «Μεγάλης Ιδέας» ήδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται σε συγγραφείς της εποχής, αλλά έως εκεί. Τρίτον, οι γενικότερες ιστορικές συγκυρίες, δεν είχαν να προσφέρουν υλικό για τη δημιουργία «στρατιωτικών σελίδων», πλην, ίσως, του ατυχούς ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.

Ερ: Το βιβλίο σας δεν είναι απλή επανέκδοση της μελέτης που δημοσιεύτηκε το 2001, αλλά επαυξημένη και αναθεωρημένη παρουσίαση της προηγούμενης έρευνας. Τι σας έκανε να προχωρήσετε σε κάτι τέτοιο και ποια ακριβώς είναι τα στοιχεία της καινούργιας έκδοσης;

Απ: Η έκδοση του 2001 βασίστηκε στην παραγγελία που μου είχε γίνει από το Ινστιτούτο Αμυντικών Αναλύσεων και συγκεκριμένα από τον τότε διευθυντή του, τον καθηγητή Ιωάννη Δρόσο. Ο χρόνος όμως που είχα στη διάθεσή μου για τη σχετική έρευνα και τη συγγραφή του εν λόγω πονήματος ήταν εξαιρετικά περιοριστικός. Αυτό, εκ των πραγμάτων, σήμαινε ότι δεν ήταν δυνατόν να μελετήσω το μεγάλο αυτό κεφάλαιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας σε όλη του την έκταση. Έτσι, και με την βοήθεια ομοτέχνων που μου υπέδειξαν μια σειρά κειμένων του 19ου αιώνα και όχι μόνον, σχεδόν αμέσως μετά την κυκλοφορία της πρώτης έκδοσης, επιδόθηκα σε νέα έρευνα, μελέτη και συγγραφή. Στις πρώτες σελίδες προστέθηκαν πολλές άλλες, έγιναν ανακατατάξεις στο πρωταρχικό υλικό, αναδείχθηκαν και φωτίστηκαν πολύ περισσότερο οι διαφορές ανάμεσα στις εμπόλεμες λογοτεχνικές σελίδες και στις ειρηνικές, μελετήθηκαν λεπτομερέστερα τα κοινωνικά και πολιτικά συμφραζόμενα των περιόδων κατά τις οποίες γράφονται αυτές οι σελίδες, τονίστηκαν οι διαφοροποιήσεις και οι αλλαγές στο ελληνικό στρατό από τον 19ο αιώνα έως τον 21ο και βέβαια εξετάστηκαν τα σχετικά έργα των περισσοτέρων συγγραφέων που έχουν γράψει για τη στρατιωτική ζωή. Δυστυχώς, αυτό το υλικό δεν προχώρησε σε έκδοση λόγω των αλλαγών στη διεύθυνση του Ινστιτούτου Αμυντικών Αναλύσεων και καταχωνιάστηκε για αρκετά χρόνια στα συρτάρια μου, έως πριν τρία περίπου χρόνια που αποφάσισα να το επαναφέρω στην επιφάνεια, να μελετήσω και τα έργα που είχαν κυκλοφορήσει από το 2000 έως και το 2017 και να αποταθώ στις εκδόσεις Επίκεντρο που δέχθηκαν αμέσως να προχωρήσουν στην επαυξημένη και αναθεωρημένη έκδοση του 2020.

Ερ: Τα περισσότερα από τα έργα που εξετάζετε είναι βιωματικά. Πρόκειται για μια φωτογραφική αποτύπωση της στρατιωτικής εμπειρίας των συγγραφέων ή η λογοτεχνική επεξεργασία έρχεται να μας αποκαλύψει και άλλα, βαθύτερα δεδομένα;

Απ: Στις περισσότερες περιπτώσεις σαφώς ισχύει το δεύτερο, άλλωστε για να μην έχουμε μια φωτογραφική απεικόνιση χρειάζεται το βίωμα να κατακαθίσει μέσα μας, να προσλάβει ευρύτερες διαστάσεις. Διαβάζοντας αυτές τις σελίδες μπορεί κανείς να ανακαλύψει παραμέτρους που επεκτείνονται σε πολλά επίπεδα, από το συναισθηματικό και ανθρώπινο έως το πιο σκληρό, από το ιδεολογικό έως το υπαρξιακό, από το πολιτικό έως την υπέρβαση του. Να το πω απλούστερα: μέσα από αυτές τις σελίδες αναδύεται ένας ολόκληρος κόσμος, ένα ιδιαίτερο σύμπαν που μπορεί να περιέχει τα πάντα.

Ερ: Ποια είναι η εικόνα που προκύπτει από το βιβλίο σας για τη γενικότερη πορεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας από τον 19ο αιώνα μέχρι τις ημέρες μας;

Απ: Όλες οι αλλαγές που έχουν συμβεί στη νεοελληνική λογοτεχνία, από τις πρώτες λογοτεχνικές καταθέσεις του 19ου αιώνα έως πρόσφατα, βρίσκονται σ’ αυτές τις σελίδες. Από τους πρώτους άτεχνους σχεδιασμούς, στον απλοϊκό νατουραλισμό και στον κοινωνικό ρεαλισμό, στον ωμό, σκληρό νατουραλισμό, στο πολιτικό μυθιστόρημα αλλά και στο υπαρξιακό, στο φανταστικό και συμβολικό, στο μυθιστόρημα-ντοκουμέντο, στο νεωτερικό μυθιστόρημα, στην απομυθοποίηση και στην παρωδία, έως και το ιστορικό ή το νέο ιστορικό και αστυνομικό μυθιστόρημα του 21 ου αιώνα. Είναι εντυπωσιακό το πόσο σ’ αυτές τις σελίδες βλέπει κανείς να καθρεφτίζεται ολόκληρη η πορεία της νεοελληνικής λογοτεχνίας μέσα στον χρόνο.

Ερ: Υποθέτω ότι το επόμενο βιβλίο σας θα σημάνει την επιστροφή σας στο μυθιστόρημα. Αν ισχύει αυτό, πείτε μου τι ακριβώς ετοιμάζετε, εξηγώντας μου παράλληλα αν πιστεύετε πως τα επόμενα χρόνια η λογοτεχνία, εν Ελλάδι και διεθνώς, θα επηρεαστεί από την κρίση του κορονοϊού.

Απ: Σωστά υποθέτετε. Μάλιστα πρόσφατα παρέδωσα το καινούργιο μου μυθιστόρημα στις εκδόσεις Πατάκη. Όχι, δεν έχει σχέση με τον κορονοϊό, αλλά με ένα θέμα που κατά την άποψη μου παραμένει πάντα αμφιλεγόμενο και συζητήσιμο. Αυτό της τρομοκρατίας και το πώς μπορεί να φτάσει κανείς έως εκεί. Διαδραματίζεται στην Αθήνα –φεύγω αυτήν την φορά από τη Θεσσαλονίκη- κατά τη δεκαετία του 1980 και πιο συγκεκριμένα στο κομβικό έτος 1989. Τίτλος του «Η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού» από το ομότιτλο έργο των Pink Floyd, το οποίο διατρέχει το μυθιστόρημα. Όσο για το αν η παγκόσμια επιδημία του κορονοϊού επηρεάσει τα επόμενα χρόνια τη λογοτεχνία, στην Ελλάδα ή διεθνώς, μάλλον ναι. Έτσι συμβαίνει συνήθως σε τέτοιας εμβέλειας και βαρύτητας γεγονότα. Αρκεί να μη γραφτεί κάτι βιαστικό μόνον και μόνον για να είναι επίκαιρο. Η λογοτεχνική εμπειρία έχει δείξει ότι απαιτείται κάποιος χρόνος για να δουλέψουν τόσο βαριά συμβάντα μέσα μας, να αφομοιωθούν, να μεταπλαστούν με λογοτεχνική επάρκεια και να μη μείνουν στην επιφάνεια και στον απλοϊκό, φωτογραφικό ρεαλισμό.
Ίδωμεν…

Β. Χατζηβασιλείου-ΑΠΕ