Η αναζωπύρωση του υβριδικού πολέμου στο Ντονμπάς και την Κριμαία

Γράφει η

Ειρήνη Γιαννοπούλου, Πολιτική Επιστήμονας – Η ανάλυση έχει γραφεί στο πλαίσιο της συνεργασίας με το Ινστιτούτο Εναλλακτικών Πολιτικών ΕΝΑ

Η πολιτική αναταραχή στην Ουκρανία, που επανήλθε πρόσφατα, χρονολογείται από το 2014, με το ξέσπασμα της Επανάστασης του Euromaidan. Η δυσαρέσκεια του ουκρανικού λαού προέκυψε από τη φιλορωσική στάση του τότε Προέδρου Victor Yanukovych και την απόφασή του να μη συνάψει συμφωνία στενότερης συνεργασίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως είχε υποσχεθεί, αλλά αντ’ αυτού να παρατείνει τις συμφωνίες για εξάρτηση της Ουκρανίας από το ρωσικό φυσικό αέριο της Gazprom και για πολυετή παράταση της εγκατάστασης του ρωσικού πολεμικού ναυτικού στη Σεβαστούπολη της Κριμαίας. Η κρίση που ξεκινούσε ήταν και εθνοτική, με έντονο αντιρωσικό αίσθημα. Ο ρόλος της εθνικής ταυτότητας, ιδίως στα γεγονότα που θα ακολουθούσαν μετά τις ταραχές του Κιέβου, ήταν εξαιρετικά μεγάλος, ενώ υπήρχαν και έκδηλα νεοναζιστικά στοιχεία. 

     Ως απόρροια της αδιαμφισβήτητα κοινής ιστορίας των δύο χωρών, μεγάλα τμήματα του πληθυσμού της σημερινής Ουκρανίας είναι ρωσικής καταγωγής ή/και μιλούν ρωσικά. Οι πληθυσμιακές ομάδες αυτές απειλούνταν από την κυβέρνηση Poroshenko – που διαδέχθηκε τον έκπτωτο Yanukovych το 2014 – με θεσμική αποδυνάμωση της ρωσικής γλώσσας στο ουκρανικό έδαφος (1). Ο Πρόεδρος Putin αναγνωρίζοντας τη ρωσικότητα των κατοίκων της κριμαϊκής χερσονήσου, δήλωσε πως ήταν καθήκον της Ρωσίας να τους προστατεύσει, επικαλούμενος τη φιλοδοξία των Ρώσων «να αποκαταστήσουν την ενότητα» (2). Έτσι, το Μάρτιο του 2014 διέταξε την προσάρτηση της Κριμαίας στην Ρωσική Ομοσπονδία, απόφαση που, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο, παραβίαζε την εδαφική κυριαρχία του ουκρανικού κράτους, με αποτέλεσμα να επιβληθούν διεθνείς κυρώσεις στη Ρωσία. Η επανασύνδεση της Κριμαίας με τη Ρωσία νομιμοποιήθηκε από τον κριμαϊκό λαό με δημοψήφισμα, του οποίου η αξιοπιστία αμφισβητήθηκε πολλάκις. Προσαρτώντας την Κριμαία η Ρωσία είχε και γεωστρατηγικούς στόχους και, συγκεκριμένα, την αποτροπή της ένταξης της Ουκρανίας στην ΕΕ και το NATO, δηλαδή την παρεμπόδιση της εξάπλωσης της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας προς την Ανατολή και ειδικότερα στη Μαύρη Θάλασσα.

      Ένα μήνα μετά τις εξελίξεις στην Κριμαία, τον Απρίλιο του 2014, εκδηλώθηκαν αποσχιστικές ενέργειες στην Ανατολική Ουκρανία, στην περιφέρεια του Ντονμπάς και ιδίως στις πόλεις Ντονέτσκ και Λουχάνσκ. Όπως και στην Κριμαία, έτσι και στο Ντονμπάς, η πλειοψηφία του πληθυσμού είναι ρωσικής καταγωγής ή/και μιλά ρωσικά. Έπειτα από πολυήμερες αλλεπάλληλες ανταλλαγές πυρών μεταξύ ουκρανικού στρατού και των αυτονομιστικών δυνάμεων οι δύο πόλεις αυτοανακηρύχθηκαν ανεξάρτητες, αποκομμένες πλέον από την Ουκρανία και με ρωσική υποστήριξη. Τα δύο στρατόπεδα είναι εκείνο της Δύσης, δηλαδή της Ουκρανίας, των ΗΠΑ και της ΕΕ και εκείνο των αυτονομιστών και της Ρωσίας. 

     Η σύρραξη στην Ανατολική Ουκρανία μετρά περίπου δεκαπέντε χιλιάδες νεκρούς από την έναρξή της το 2014 και ευθύνεται για τη ραγδαία άνοδο του ποσοστού φτώχειας, για μεταναστευτικά ρεύματα και για χιλιάδες καταστροφές. Ο πόλεμος ακόμη μαίνεται, εν έτει 2021, επτά χρόνια μετά. Μάλιστα, τις προηγούμενες εβδομάδες η έντονη κινητικότητα ενόπλων δυνάμεων στο Ντονμπάς, αλλά και στην Κριμαία, επανάφερε στο προσκήνιο το φόβο για αναζωπύρωση των εχθροπραξιών. Τις τελευταίες ημέρες, η Ρωσία είχε αποστείλει ισχυρές δυνάμεις στα σύνορά της με την Ανατολική Ουκρανία ως και την Κριμαία. Εκείνο που προκαλούσε ιδιαίτερη ανησυχία ήταν πως στα σύνορα με την Ουκρανία οι δυνάμεις βρίσκονταν στα νότια της πόλης Βορονέζ, όχι δηλαδή στα σύνορα με τα αυτόνομα κράτη του Ντονέτσκ και του Λουχάνσκ, αλλά με την Ουκρανία. Η Ρωσία δηλώνει πως έχει κάθε δικαίωμα να μετακινεί τις δυνάμεις της στο εσωτερικό της, ενώ πολλοί αναλυτές υποστηρίζουν πως η στάση αυτή είναι απάντηση στις απειλές της Δύσης για αποκατάσταση της ουκρανικής κυριαρχίας. Παράλληλα, ο ουκρανικός στρατός έχει κινητοποιηθεί και αμερικανικά πολεμικά πλοία επιχειρούσαν να πλεύσουν στη Μαύρη Θάλασσα διασχίζοντας τα στενά του Κερτς για να φτάσουν στα ουκρανικά λιμάνια της Αζωφικής, γεγονός που παρεμποδιζόταν από τους Ρώσους. Παρότι, εν τέλει, η ρωσική ηγεσία, μια ημέρα μετά τις σκληρές δηλώσεις Putin για ασύμμετρη απάντηση αν ξεπεραστούν από τη Δύση τα όρια, διέταξε την απομάκρυνση των δυνάμεων από την Κριμαία και τα σύνορα με την Ουκρανία, με την τωρινή σύγκρουση να βαίνει προς αποκλιμάκωση, η ουκρανική κρίση σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να θεωρείται λήξασα. Παρά τις ειρηνευτικές συμφωνίες του Μινσκ, δεν υπήρξε ποτέ κατά τη διάρκεια όλων αυτών των χρόνων ουσιαστική λήξη της σύγκρουσης  και δεν έπαψαν ποτέ οριστικά οι εχθρικές δραστηριότητες σκληρής ισχύος. 

      Χαρακτηριστικό, όμως, της ουκρανικής κρίσης είναι πως δεν εκδηλώνεται μόνο με συμβατικά στρατιωτικά μέσα, αλλά και με μέσα σύγκρουσης που δεν είναι συμβατικά. Πρόκειται για μια περίπτωση «υβριδικού πολέμου», δηλαδή ενός πολέμου που επιτρέπει την ταυτόχρονη χρήση συμβατικών και μη συμβατικών μέσων και που εκμεταλλεύεται τις τρωτότητες της κοινωνίας του αντιπάλου, προκαλώντας αστάθεια και πανικό στο εσωτερικό της. 

      Βασική εκδοχή υβριδικού πολέμου είναι ο πόλεμος της πληροφορίας. Πρόκειται για μια μάχη αφηγήσεων, στο πλαίσιο της οποίας το τι είναι αληθές και τι όχι δεν είναι μεγαλύτερης σημασίας από το τι εξυπηρετεί τα συμφέροντα και τις στρατηγικές βλέψεις του εκάστοτε ενεργούντος. Για παράδειγμα, ακόμη και πριν από το 2014, η Ρωσία απομόνωνε επικοινωνιακά τις περιοχές της Ουκρανίας που συνόρευαν με αυτή, επιτρέποντας μόνο τη μετάδοση ρωσικών καναλιών και σταθμών και όχι ουκρανικών, ελέγχοντας έτσι πλήρως την πληροφορία που έφτανε στους κατοίκους της περιοχής. Παράλληλα, αποστέλλονταν μηνύματα από άγνωστους αριθμούς στα κινητά των κατοίκων της Κριμαίας και της Ανατολικής Ουκρανίας που προέτρεπαν σε συμμαχία με τη Ρωσία ενάντια στο «φασιστικό καθεστώς της Ουκρανίας». Η επικοινωνιακή αυτή στάση της Ρωσίας έχει χαρακτηριστεί και ως άμυνα στον πληροφοριακό πόλεμο των δυτικών μέσων μαζικής ενημέρωσης εναντίον της. Από την άλλη πλευρά, τα μέσα ενημέρωσης της Ουκρανίας έχουν κατηγορηθεί για αναπαραγωγή ειδήσεων και αφηγήσεων που εξυπηρετούν την ουκρανική ελίτ – συμπεριλαμβανομένου και του πρώην Προέδρου Poroshenko – στην οποία ανήκουν. Επίσης, τις προηγούμενες ημέρες, ο ουκρανός Πρόεδρος Zelensky αποφάσισε να απαγορεύσει τη μετάδοση τριών τηλεοπτικών σταθμών που ανήκουν σε ολιγάρχη προσωπικό φίλο του Vladimir Putin. 

       Εξαιρετικής σημασίας για την εξέλιξη και την κατανόηση  του υβριδικού πολέμου στην Κριμαία και το Ντονμπάς είναι και η δραστηριότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης (3). Ένας ξεχωριστός πόλεμος διεξάγεται πίσω από τις οθόνες από έναν ψηφιακό στρατό. Εφαρμογές όπως το Twitter και το Facebook έχουν τη δική τους θέση στην ρωσο-ουκρανική διένεξη. Δημοσιεύσεις παραπλανητικές ή περιπαιχτικές από χρήστες (trolls) ή η διαρκής αναπαραγωγή ψευδών ειδήσεων και ειδήσεων που διακόπτουν τη ροή της πληροφορίας από αυτοματοποιημένα προφίλ (bots) είναι δύο παραδείγματα διαδικτυακής επιθετικής δραστηριότητας. Τα πιο γνωστά συνθήματα από τη ρωσική πλευρά του διαδικτύου είναι τα  “Kyiv fascist junta” και “Novorossiya” (4), ενώ οι Ουκρανοί παρουσιάζονται ως νεοναζί και ακόλουθοι του Ουκρανού ναζί του Β’ΠΠ, Bandera. Η επίσημη ουκρανική αφήγηση είναι πως οι κάτοικοι της Κριμαίας είναι προδότες και φιλορώσοι, ενώ οι αυτονομιστές στο Ντονμπάς είναι τρομοκράτες υποκινούμενοι από τη ρωσική ηγεσία και ελίτ. Ακόμη, τα βίντεο που δημοσιεύονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δείχνουν σκηνές από τη διένεξη που τα μέσα μαζικής ενημέρωσης δε θα προβάλλουν ποτέ. Παράδειγμα πρόσφατο είναι τα βίντεο που δείχνουν την νέα κινητικότητα των ενόπλων δυνάμεων στην Κριμαία και το Ντονμπάς. Ενδιαφέρουσα είναι και η χρήση ιστορικών γεγονότων και η παραπλανητική παρομοίωσή τους με τα σημερινά. Συγκεκριμένα, οι Ουκρανοί παρομοιάζουν τον Putin με τον Hitler και την προσάρτηση της Κριμαίας με την προσάρτηση της Αυστρίας από τη ναζιστική Γερμανία. Προ ολίγων ημερών, κυκλοφόρησε η ρωσική αφήγηση πως η επίθεση στους κατοίκους του Ντονμπάς ομοιάζει με τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα. 

Εικόνα 1 Δημοσίευση στο Twitter που παρομοιάζει τη Ρωσία με τη ναζιστική Γερμανία. (19/4/2021)

      Σε αντίθεση με τον πόλεμο στο Ντονμπάς, η προσάρτηση της Κριμαίας δεν ήταν αποτέλεσμα ένοπλης σύρραξης. Χαρακτηριστικά είναι τα «πράσινα μικρά ανθρωπάκια» της Κριμαίας που δεν έφεραν διακριτικά και έτσι δεν μπορούσε να αποδειχθεί αν ήταν ρωσικά ή όχι (5). Άλλα στοιχεία υβριδικού πολέμου και στις δυο περιπτώσεις είναι ο ρόλος και η χρηματοδότηση Μη Κερδοσκοπικών Οργανώσεων για την εξυπηρέτηση κρατικών συμφερόντων και οι επιθετικές δραστηριότητες στον κυβερνοχώρο, όπως εκβιασμοί και χακαρίσματα. Παράλληλα, συνεχίζεται η κλασσική κατασκοπεία, αλλά και ένας πόλεμος των κυρώσεων, ο οποίος τελευταία έχει αναζωπυρωθεί με τις εκδόσεις διπλωματών μεταξύ Μόσχας και Ουάσιγκτον. Όπως και οι Ρώσοι, έτσι και πρόσωπα της αμερικανικής πολιτικής ελίτ επενέβαιναν στα ουκρανικά πράγματα ήδη από το 2014, με τους τότε αντιπρόεδρο Joe Biden, Υπουργό Εξωτερικών, Victoria Nuland και πρέσβη Jeoffrey Pyatt, αποδεικνύοντας το διεθνές ενδιαφέρον για την υψηλής στρατηγικής σημασίας Ουκρανία. Πολλοί αναλυτές τοποθετούν την επανεκκίνηση των επιθετικών δραστηριοτήτων στο Ντονμπάς μετά τη συνέντευξη του Αμερικανού Προέδρου, στο πλαίσιο της οποίας συμφώνησε στο χαρακτηρισμό του V. Putin ως δολοφόνο και, έτσι, προκάλεσε την απάντηση της Ρωσίας με απειλή χρήσης βίας. 

      Κλείνοντας, είναι προφανές πως οι δυνητικές εκφάνσεις του υβριδικού πολέμου είναι ατελείωτες. Τα μη συμβατικά μέσα πολέμου συμπληρώνουν τη στρατιωτική ισχύ, όπως συμβαίνει στο Ντονμπάς, ή ακόμη την υποκαθιστούν σχεδόν εξολοκλήρου, όπως συνέβη στην Κριμαία. Εκείνο που πρέπει να μνημονευθεί από τη μελέτη των πολεμικών συγκρούσεων του 21^ου αιώνα είναι πως τα πάντα μπορούν να εργαλειοποιηθούν και πως η κατασκευή αφηγήσεων και η ταχύτατη αναπαραγωγή τους είναι πλέον εξαιρετικά εύκολες και καθοριστικές. Η ουκρανική κρίση δείχνει πως ο πολιτισμός και η ιστορία επιστρατεύονται, με κατά το δοκούν ερμηνεία, στο όνομα των κρατικών συμφερόντων, ωθώντας, για παράδειγμα το λαό του Ντονμπάς να βιώνει το διχασμό με τον χειρότερο τρόπο. 

1. Pikulicka-Wilczewska A., Sakwa R., Ukraine and Russia: People, Politics, Propaganda and Perspectives, Bristol, E-International Relations, 2015, σ. 89-90

 2.Putin’s address on Crimea joining Russia, Euronews, 18/3/2014 [https://www.youtube.com/watch?v=Ayu3Ecdbl0Q&t=840s]

 3.Γιαννοπούλου Ει., Υβριδικός Πόλεμος: Θολώνοντας τα όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης, Πτυχιακή Εργασία, Τμήμα ΠΕΔΔ, ΕΚΠΑ, Φεβρουάριος 2021

 4.Νέα Ρωσία – Novorossiya –  ονομάστηκαν τα νέα εδάφη που είχε κατακτήσει η Μεγάλη Αικατερίνη το 18^ο αιώνα, δηλαδή η περιοχή της σημερινής Νοτιοανατολικής Ουκρανίας και η Κριμαία, που επέτρεψαν την εξαιρετικά σημαντική για τη Ρωσική Αυτοκρατορία πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα. 

5. (the little green men of Crimea) Πρόκειται για ένστολους στην Κριμαία που φορούσαν στολές και είχαν όπλα που ήταν σχεδόν όμοια με εκείνα του ρωσικού στρατού, αλλά οι ίδιοι δεν έφεραν αντίστοιχα διακριτικά. Η ρωσική ηγεσία υποστήριζε πως ο ρωσικός στρατός δεν είχε εισβάλει στην Κριμαία, αλλά επρόκειτο για αυτόνομες δυνάμεις αυτοάμυνας και εθελοντές. Το ζήτημα απασχόλησε τη διεθνή κοινότητα, καθώς υπήρχε αβεβαιότητα για το αν η Ρωσία είχε εισβάλει παράνομα στην κριμαϊκή χερσόνησο ή όχι.