Από το Κόσοβο στο λίθιο: Η Σερβία και το παιχνίδι ανταγωνισμών στα Δ. Βαλκάνια

Του Γιώργου Μπαλάφα*

Η Σερβία παραμένει η μόνη χώρα στα Δυτικά Βαλκάνια που δεν έχει προσχωρήσει στην πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την επιβολή κυρώσεων στη Μόσχα. Ο πρόεδρος της χώρας, Αλεξάνταρ Βούτσιτς, επιμένει στην άρνησή του να ευθυγραμμιστεί με τις κυρώσεις που θεσπίστηκαν μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία και τα επακόλουθα εγκλήματα πολέμου που διαπράχθηκαν εναντίον πολιτών. Στο ίδιο πνεύμα και ο υπουργός Εσωτερικών της χώρας, Αλεξάνταρ Βούλιτς, ο οποίος δήλωσε ότι η Σερβία δεν αποτελεί μέρος της «αντιρωσικής υστερίας» και ότι η ΕΕ «εκβιάζει» τη χώρα του για το Κόσοβο.  

Στην τελευταία έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για το 2022 διατυπώθηκε με σαφήνεια ότι η Σερβία πρέπει να ευθυγραμμιστεί με την Ένωση σε θέματα εξωτερικής πολιτικής, με αρκετούς ευρωβουλευτές να ζητούν από την Κομισιόν την απόσυρση κάθε χρηματοδότησης. Η Σερβία είναι υποψήφια προς ένταξη χώρα για περισσότερο από μια δεκαετία, από τον Μάρτιο του 2012 για την ακρίβεια, με ένα από τα μείζονα θέματα που καθυστερεί την πρόοδο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων να είναι οι διμερείς σχέσεις με το Κόσοβο και η άρνηση αναγνώρισης της ανεξαρτησίας του από το Βελιγράδι. Οι ΗΠΑ πιέζουν τις δύο πλευρές, Βελιγράδι και Πρίστινα, να έρθουν εγγύτερα και να διαμορφώσουν διπλωματικές σχέσεις, ανησυχώντας για την επιρροή της Ρωσίας στην ευρύτερη περιοχή. 

Η ανησυχία της Ουάσιγκτον επαληθεύεται κι από το γεγονός ότι οι σχέσεις Σερβίας-Ρωσίας φαίνεται να ενδυναμώνονται συνεχώς, με τη ρωσική πλευρά να θέλει να κρατήσει τόσο τη Σερβία, όσο και τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη εκτός ΕΕ και ΝΑΤΟ. Η κοινή γνώμη στη χώρα, βαθιά επηρεασμένη από τον πόλεμο προπαγάνδας, φαίνεται να βλέπει με επιφύλαξη την ένταξη στην ΕΕ και την αναγνώριση του Κοσόβου. Η πραγματικότητα είναι ότι η μεγάλη γεωπολιτική σύγκρουση που ξεδιπλώνεται με αφορμή τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, καθιστά τα Βαλκάνια πεδίο ανάπτυξης συγκρουόμενων συμφερόντων κι ανταγωνισμών μεταξύ των ΗΠΑ, της ΕΕ και της Ρωσίας. 

Η ΕΕ θέλει να προασπίσει την ασφάλεια στην περιοχή, χωρίς ωστόσο να κινείται δυναμικά στη στήριξη της Σερβίας, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, του Κοσόβου και του Μαυροβουνίου τόσο σε επίπεδο μεταρρυθμίσεων, όσο και στην επίλυση πολιτικών και διπλωματικών θεμάτων που διατηρούν κάποιες ιστορικές πληγές ανοιχτές. Επί δέκα και πλέον χρόνια, η Κομισιόν μιλά για «ένταξη», ωστόσο ο ρυθμός προόδου δεν γεννά αισιοδοξία ότι στο άμεσο μέλλον θα υπάρξουν θετικές εξελίξεις. Παράλληλα οι ΗΠΑ επιδιώκουν να αποδυναμώσουν κάθε πιθανό «πάτημα» της Ρωσίας στην ευρύτερη περιοχή, θέτοντας διλήμματα πρωτίστως στη σερβική πλευρά, ενώ η πρόσφατη συμφωνία  μεταξύ Σερβίας και Ρωσίας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής και σε άλλα πιθανά πεδία που δεν γνωρίζουμε έχει προκαλέσει εκνευρισμό σε Ουάσιγκτον και Βρυξέλλες, με την ΕΕ να θέτει στο τραπέζι και το θέμα του «παγώματος» της διαδικασίας ένταξης της Σερβίας. 

Στο πλαίσιο των συγκρουόμενων ανταγωνισμών εντάσσεται και το ζήτημα της παραγωγής λιθίου στη Δυτική Σερβία. Οι μεγάλες διαδηλώσεις που οργανώθηκαν την περασμένη άνοιξη κατά της ευρείας εκμετάλλευσης ενός σημαντικού κοιτάσματος λιθίου από την εταιρία αμερικανικών και βρετανικών συμφερόντων Rio Tinto ανάγκασαν τον πρόεδρο Βούτσιτς να παραιτηθεί από την εκμετάλλευση του κοιτάσματος. Παρόλα αυτά, ενδέχεται να ξαναβάλει μπροστά την υλοποίηση των σχεδίων του μεταλλευτικού «γίγαντα» Rio Tinto, υπό την πίεση της ΕΕ, η οποία επιδιώκει τη μαζική ανάπτυξη ηλεκτρικών αυτοκινήτων μέσω αυτού του κοιτάσματος, εξωθώντας τις ρυπογόνες δραστηριότητες στην περιφέρειά της. Η μεταφορά των τοξικών παραγωγικών δραστηριοτήτων και των συνεπαγόμενων περιβαλλοντικών βλαβών στην ευρωπαϊκή περιφέρεια θα επέτρεπε ταυτόχρονα τη μεγιστοποίηση των κερδών για τις πολυεθνικές και την ελαχιστοποίηση των κινδύνων για τα κεντρικά κράτη της ευρωπαϊκής ηπείρου, κάτι το οποίο γνωρίζουν όλες οι πλευρές, με τους πολίτες της περιοχής να μην επιθυμούν μία τέτοια επένδυση, ανήσυχοι για τις μεγάλες συνέπειες στο περιβάλλον και στην υγεία τους. 

Σε αυτή τη φάση, είναι σαφές ότι δεν υπάρχει ορατό momentum στην πλευρά της ΕΕ. Η ευρωπαϊκή πολιτική είναι αντιδραστική και θολή, δημιουργώντας περισσότερα ερωτηματικά παρά λύσεις, παρότι διαθέτει όλα τα μέσα για να φέρει την Σερβία εγγύτερα στην Ένωση. Από την άλλη πλευρά, οι ΗΠΑ επιχειρούν να κλείσουν κάθε δίοδο της Ρωσίας προς την Σερβία και τα Βαλκάνια, ενώ το Κρεμλίνο επιθυμεί να έχει συμμάχους εντός των Βαλκανίων και της ΕΕ, για να προκαλεί ρήγματα στην πολιτική των κυρώσεων, σε έναν πόλεμο διαρκείας, πολυμετωπικό, με εμφανείς τάσεις κλιμάκωσης. 

Η βαλκανική χερσόνησος έχει περάσει πολλά και τα σημερινά της σύνορα διαμορφώθηκαν ύστερα από αιματηρούς πολέμους και ακόμη πιο αιματηρές εμφύλιες συρράξεις. Οι χώρες της Δυτικής και Κεντρικής Ευρώπης δεν είναι άμοιρες ευθυνών αφού, αντιμετώπιζαν τα βαλκάνια είτε ως την «πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης» που δεν αξίζει ούτε όσο «τα κόκαλα ενός Πομερανού γρεναδιέρου» είτε ως πεδίο άσκησης μιας εξωτερικής πολιτικής -δι’ αντιπροσώπων- με την Ρωσική Αυτοκρατορία-ΕΣΣΔ-Ρωσία. Η Ελλάδα πρέπει να πρωτοστατήσει στην εξασφάλιση της ηρεμίας και της ειρήνης στην περιοχή, όπως έκανε πριν τρία χρόνια με την Συμφωνία των Πρεσπών, να είναι η κινητήριος μηχανή που θα τραβήξει μπροστά, ασκώντας ενεργητική και πολυδιάστατη εξωτερική πολιτική.

* Ο Γιώργος Μπαλάφας είναι μέλος της Κεντρικής Επιτροπής ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ και περιφερειακός σύμβουλος Βόρειου Τομέα Αττικής