Τι έρχεται μετά από τον Ερντογάν; Ποιος είναι ο Κεμάλ Κιλιτσντάρογλου;

Από χθες οι φήμες για την υγεία του Ερντογάν οργιάζουν. Υπάρχουν κάποιοι που ελπίζουν ότι τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζει ο Τούρκος πρόεδρος θα τον οδηγήσουν στην αποχώρηση του από την κεντρική πολιτική σκηνή της Τουρκίας. Θα αλλάξει κάτι προς το καλύτερο στα ελληνοτουρκικά; Η απάντηση είναι όχι και η μελέτη που ακολουθεί το επιβεβαιώνει:

Το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (CHP) και η προεδρία του Kemal Kılıçdaroğlu

Δημήτρης Φεγγομύτης

Εισαγωγή
Στην παρούσα εργασία θα παρουσιαστεί το Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα της Τουρκίας (CHP) κατά την χρονική περίοδο στην οποία βρίσκεται στην προεδρία του ο Kemal Kılıçdaroğlu. Η επιλογή του θέματος έγινε διότι δεν υπάρχει μεγάλη δημοσιότητα στην Ελλάδα σχετικά με το κόμμα και τον αρχηγό του. Ένας άλλος λόγος είναι ότι ως κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης με την νίκη του κόμματος στις πρόσφατες δημοτικές εκλογές στους μεγάλους δήμους και την ραγδαία δημοσκοπική πτώση του κυβερνώντος κυβερνητικού συνασπισμού και του προέδρου Recep Tayyip Erdoğan, είναι πιθανό να έχει σημαντικό ρόλο στις μελλοντικές πολιτικές εξελίξεις. Θα γίνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην ιστορία του κόμματος και των βασικών αρχών του, επίσης θα παρουσιαστεί το βιογραφικό του προέδρου του κόμματος, τα εκλογικά αποτελέσματα, τα κυρίαρχα ιδεολογικά ρεύματα εντός του κόμματος και η σχέση του με τον αλεβισμό. Θα γίνει αναφορά στις ανακοινώσεις του κόμματος και του προέδρου σχετικά με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις κατά τα δύο τελευταία έτη όπου και παρουσιάζεται μεγάλη ένταση μεταξύ των δύο χωρών. Επίσης θα γίνει αξιολόγηση της ιδεολογικής κατεύθυνσης του κόμματος καθώς η επικοινωνιακή και εκλογική του τακτική.
Για την εκπόνηση της εργασίας μελετήθηκαν βιβλία από την διεθνή και τουρκική βιβλιογραφία, έρευνες δημοσιευμένες από τις ιστοσελίδες δεξαμενών σκέψεων (thınk tanks), άρθρα επιστημονικών περιοδικών, το καταστατικό και το πολιτικό πρόγραμμα του κόμματος όπως δημοσιεύτηκαν μετά το έκτακτο συνέδριο του 2018 και εκτεταμένη έρευνα του τουρκικού ηλεκτρονικού τύπου. Οφείλω να σημειώσω ότι ο γράφων δεν διεκδικεί δάφνες μεταφραστή παρά μόνο ότι οι μεταφράσεις από τον τουρκικό τύπο γίνονται με το ‘πνεύμα’ και όχι με το ‘γράμμα’ των άρθρων.
1. Ιστορική Αναδρομή
1.1. Ίδρυση του Κόμματος
Το κόμμα ιδρύθηκε από τον Mustafa Kemal Atatürk το 1923 με την ονομασία «Λαϊκό Κόμμα [Halk Fırkası]» ενώ το 1935 πήρε την σημερινή του ονομασία «Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα [Cumhuriyet Halk Partisi]. Ο Atatürk παρέμεινε ηγέτης του κόμματος και της Τουρκίας μέχρι και τον θάνατό του το 1938. Την προεδρία του κόμματος και της κυβέρνησης μέχρι και τις εκλογές του 1950 ανέλαβε ο İsmet İnönü. O ίδιος παραμένει πρόεδρος του κόμματος μέχρι το 1971 με μια ακόμα μικρή κυβερνητική θητεία το μεταξύ 1963-65. Έπειτα την προεδρία ανέλαβε το 1972 ο Bülent Ecevit αφού πρώτα αυτοανακηρύχθηκε αρχηγός της κεντροαριστεράς και μετά της κεμαλικής παράταξης, συγκέντρωσε τους αριστερούς ψηφοφόρους και μεγάλο μέρος των αστικών πληθυσμών. Κυβέρνησε κατά την χρονική περίοδο 1973-74 σε συνεργασία με το κόμμα Εθνικής Σωτηρίας του Necmetin Erbakan και ήταν αυτός που αποφάσισε την τουρκική εισβολή στην Κύπρο. Έπειτα από αλλεπάλληλες εκλογικές αναμετρήσεις ο Bülent Ecevit συγκρότησε κυβέρνηση κατά το χρονικό διάστημα 1978-1979 η οποία αποδοκιμάστηκε στις τοπικές εκλογές και παραιτήθηκε.
Την 12η Σεπτεμβρίου του 1980 οι ένοπλες δυνάμεις είχαν καταλάβει την εξουσία. Ο στρατηγός Kenan Evren και μετά την υιοθέτηση συντάγματος, ως πρόεδρος πλέον, εξέδωσε έναν νέο νόμο περί πολιτικών κομμάτων, όπου πολιτικοί με ενεργό δράση μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1980, απαγορευόταν να εμπλακούν στην πολιτική για μια δεκαετία. Ιδρύθηκαν κόμματα που προσπάθησαν να προσεγγίσουν την παραδοσιακή κεμαλική πτέρυγα όπως το «Λαϊκιστικό Κόμμα [Halkçı Partı]» χωρίς μεγάλη επιτυχία. Παράλληλα με την σταδιακή φιλελευθεροποίηση ιδρύθηκε και το «Σοσιαλδημοκρατικό Λαϊκιστικό κόμμα [Sosyaldemokrat Halkçı Partısı]» με ιδρυτή τον Erdal İnönü γιο του İsmet İnönü. Το 1987 αίρονται μετά από δημοψήφισμα οι πολιτικοί περιορισμοί που είχαν επιβληθεί στους πολιτικούς ηγέτες της δεκαετίας του 1970 όπου οι παλιοί πολιτικοί σχηματισμοί επανεμφανίζονται με νέες ονομασίες. O Bülent Ecevit ίδρυσε το «κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς [Demokratik Sol Partısı]» απορρίπτοντας κάθε ενέργεια επανασύστασης του CHP.
Το 1992 επανιδρύθηκε το CHP από ένα καινούριο πολιτικό τον Deniz Baykal ο οποίος έφυγε από το SHP αφού πρώτα προσπάθησε να εκτοπίσει τον Erdal İnönü. O Deniz Baykal παρέμεινε πρόεδρος του κόμματος με μικρές διακοπές μέχρι το 2010. Αρχικά τα μικρά ποσοστά που ελάμβανε στις εκλογές είχαν ως συνέπεια την οριακή ή την μη είσοδο του κόμματος στην τουρκική εθνοσυνέλευση. Το 2002 με το νέο πολιτικό σκηνικό που δημιουργήθηκε στην Τουρκία το CHP έγινε το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης όπου παραμένει μέχρι και τις μέρες μας χωρίς να έχει καταφέρει να ανέλθει στην διακυβέρνηση της χώρας. Πλέον στην προεδρία του κόμματος βρίσκεται ο Kemal Kılıçdaroğlu από το 2010 μετά από εκλογή από το κεντρικό συμβούλιο του κόμματος.
1.2. Ιδεολογικές αρχές

Οι ιδεολογικές αρχές του κόμματος όπως αναφέρονται στο καταστατικό του και ειδικά στο πρώτο άρθρο του είναι οι εξής:

•Ιδρυτής του κόμματος είναι Mustafa Kemal Atatürk.
•Ο Mustafa Kemal Atatürk είναι ο ιδρυτής του κόμματος, ο πρώτος πρόεδρος και ο σταθερός ηγέτης μας.
•Το πρόγραμμα του κόμματος είναι συνυφασμένο με τις εξής ιδρυτικές αρχές του κεμαλισμού «Ρεπουμπλικανισμός, Εθνικισμός, Λαϊκισμός, Κρατισμός, Κοσμικότητα, Επαναστατικότητα».
•Είναι ένα σύγχρονο δημοκρατικό αριστερό κόμμα που διαφωτίζεται από τα ιδεώδη του Απελευθερωτικού Πολέμου, των αγώνων των εργατών, την ελευθερία της σοσιαλδημοκρατίας και θεσπίζει τις αρχές της ισότητας και της αλληλεγγύης.
•Το Κόμμα αποδέχεται ως αρχές την ανωτερότητα του δικαίου, τα δικαιώματα και την ελευθερία του ανθρώπου, την κοσμικότητα, την πλουραλιστική και συμμετοχική δημοκρατία, την ισότητα των φύλλων, το κοινωνικό κράτος και αγωνίζεται για έναν ειρηνικό και δίκαιο κόσμο.
•Τα κεντρικά γραφεία του κόμματος είναι στην Άγκυρα.
•Σήμα του κόμματος είναι τα «έξι βέλη».

Κρίνεται σημαντικό πως για να γίνει κατανοητή η ιδεολογία του κόμματος πρέπει να γίνει μια σύντομη αναφορά στις ιδρυτικές αρχές του κεμαλισμού οι οποίες βρίσκονται στο καταστατικό του CHP. Επίσης διότι αφού έλαβαν την οριστική μορφή τους ενσωματώθηκαν στο δεύτερο άρθρο του τουρκικού συντάγματος το 1937. Έχουν την σημασία των θεμελιωδών αξόνων των αντιλήψεων για το μέλλον του τουρκικού κράτους και είναι οι εξής:
•Η αρχή του ρεπουμπλικανισμού (cumhuriyetçilik) όπου η δημοκρατία είναι το πολίτευμα που αντιπροσωπεύει και υλοποιεί το ιδεώδες της εθνικής κυριαρχίας.
•Η αρχή του εθνικισμού (milliyetçilik) όπου το τουρκικό έθνος οριζόταν ως μοναδική οντότητα της χώρας και είχε σκοπό την διατήρηση της ταυτότητας της τουρκικής κοινωνικής ζωής. Προφανώς ως κύριο χαρακτηριστικό της νεοτουρκικής ιδεολογίας ο εθνικισμός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή μιας νέας εθνικής ταυτότητας.
•Η αρχή της λαϊκότητας (halkçılık) όπου το έθνος είναι η πηγή και η βούληση της κυριαρχίας και θέτει τα συμφέροντα του πάνω από εκείνα ατόμων, ομάδων ή κοινωνικών τάξεων.
•Η αρχή του κρατισμού (devletçılık), δηλαδή την ενεργή παρέμβαση του κράτους σε όλες τις υποθέσεις που αφορούν τα υψηλότερα συμφέροντα του κράτους κυρίως του οικονομικού τομέα.
•Η αρχή της κοσμικότητας (laiklik) ορίζει η θρησκεία ανήκει στην σφαίρα της ατομικής συνείδησης, τον διαχωρισμό της θρησκευτικής πεποίθησης από το κράτος, τις κοσμικές υποθέσεις και την πολιτική. Επίσης εγκαθιδρύθηκε απόλυτος κρατικός έλεγχος στους εναπομείναντες θρησκευτικούς θεσμούς.
Η αρχή της επαναστατικότητας (devrimcilik) όπου ορίζεται ως αποστολή του κόμματος να μείνουν πιστοί στις αρχές που έχουν προκύψει από τις επαναστάσεις καθώς και πίστη και υποστήριξη στις κεμαλικές μεταρρυθμίσεις.

2. Το CHP κατά την προεδρία του Kemal Kılıçdaroğlu
2.1. Βιογραφικά στοιχεία
O Kemal Kılıçdaroğlu γεννήθηκε το 1948 στο Nazımiye της περιοχής Tunceli, όπου και ολοκλήρωσε την δευτεροβάθμια εκπαίδευσή του. Το 1971 αποφοίτησε από το Οικονομικό και Εμπορικό τμήμα του πανεπιστημίου Gazi της Άγκυρας. Μετά από διαγωνισμό του ίδιου έτους προσλήφθηκε στο υπουργείο Οικονομικών με τα καθήκοντα του λογιστή. Παρέμεινε στη θέση αυτή μέχρι το 1983 όπου μετατέθηκε στην Γενική Διεύθυνση Εσόδων του Υπουργείου Οικονομικών. Στην νέα του Υπηρεσία κατείχε ανώτατες διοικητικές θέσεις. Αργότερα ανέλαβε ανώτατες διοικητικές θέσεις στα ταμεία κοινωνικής ασφάλισης και το 1994 έγινε αναπληρωτής γραμματέας του Υπουργείου Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης. Το 1999 συνταξιοδοτήθηκε με δική του αίτηση και ασχολήθηκε με πανεπιστημιακές διαλέξεις και ως μέλος του διοικητικού συμβουλίου της İş Bankasi.
Το 1999 ήταν μέλος του Κόμματος του Bülent Ecevit, DSP. Ενώ είχε χαρακτηριστεί ως το ‘αστέρι’ του κόμματος δεν κατάφερε να κατέλθει ως υποψήφιος βουλευτής όπως επιθυμούσε έπειτα από άρνηση του προέδρου. Το 2002 εκλέγεται βουλευτής Κωνσταντινούπολης με το CHP. Γίνεται μέλος της κεντρικής επιτροπής του κόμματος και το 2007 επανεκλέγεται βουλευτής και αναλαμβάνει τα καθήκοντα του κοινοβουλευτικού εκπροσώπου. Το 2010 εκλέγεται πρόεδρος του κόμματος.
2.2 Εκλογικά αποτελέσματα
Κατά την διάρκεια που ασκεί την προεδρία του κόμματος ο Kemal Kılıçdaroğlu από το 2010 έως σήμερα δεν έχει κερδίσει καμία εκλογική αναμέτρηση. Στις βουλευτικές εκλογές του 2011, το 2015 και το 2018 ήταν δεύτερο κόμμα με τα ποσοστά του να κυμαίνονται μεταξύ του 25% ενώ η διαφορά του με το πρώτο κόμμα το AKP ήταν περίπου στο 15%. Στις προεδρικές εκλογές του 2015 και του 2018 ο υποψήφιος του CHP έχασε από τον Recep Tayyıp Erdoğan που επίσης ήταν υποψήφιος πρόεδρος με διαφορά πάνω από 15%. Στις προεδρικές εκλογές του 2018 όπου πλέον με την αλλαγή του συντάγματος ο πρόεδρος κατέχει την εκτελεστική εξουσία, ο Kemal Kılıçdaroğlu δεν κατήλθε ως υποψήφιος πρόεδρος . Όμως ως υποψήφιος του κόμματος ήταν ο επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας και κύριος εσωκομματικός αντίπαλος του Kemal Kılıçdaroğlu, ο Müharrem İnce.
Οι αιτιολογίες των αποτελεσμάτων αυτών είναι η από το 2002 κυριαρχία του AKP στις λαϊκές μάζες, διότι ο πρόεδρος Erdoğan με τις όχι σπουδαίες ακαδημαϊκές σπουδές του, την καταγωγή του από μια αγροτική οικογένεια της Ριζούντας του Πόντου και με όλη την συμπεριφορά του, θεωρήθηκε από τους τούρκους πολίτες ο δικός τους άνθρωπος στην διακυβέρνηση της χώρας. Επίσης, ρόλο έπαιξαν και οι επιτυχίες του στην οικονομική και εξωτερική πολιτική καθώς και στις ατομικές ελευθερίες με έμφαση στην χρήση μαντίλας από τις γυναίκες.
Από την άλλη πλευρά η αποτυχία αυτή εμφανίζει την δυσαρμονία των Κεμαλιστών με τα ευρύτερα τμήματα της κοινωνίας και δεν έγινε κατανοητή η αντιδημοκρατική και αυταρχική τροπή της εσωτερικής πολιτικής χωρίς να τεθούν υπόψη τα αιτήματα αντιφρονούντων και κυρίως των Ισλαμιστών. Αρθρογράφοι εφημερίδων που στηρίζουν το CHP κριτικάρουν την ηγεσία διότι είναι ένα κόμμα χωρίς σαφή ταυτότητα και δεν μπορούν να προσεγγίσουν τους δεξιούς ψηφοφόρους. Επίσης η ανάπτυξη της οικονομίας και το άμεσο οικονομικό όφελος των πολιτών παίζουν σημαντικό ρόλο στην απόφασή τους. Επιπλέον η μακρόχρονη παραμονή του AKP στην εξουσία και η άντληση ψήφων από όλες τις κοινωνικές ομάδες ώθησε συγκεκριμένες πολιτικές και θρησκευτικές μειοψηφίες δηλαδή τους κοσμικούς κεμαλιστές και τους αλεβίτες να εκφράζονται εκλογικά στο CHP. Αυτό οδηγεί ένα μεγάλο μέρος των σουνιτών ψηφοφόρων να μην υποστηρίζουν εκλογικά το CHP κατηγορώντας το ότι έχει μετατραπεί σε κόμμα Αλεβιτών.
2.3. Ιδεολογικά ρεύματα εντός του κόμματος
Τα δύο ιδεολογικά ρεύματα εντός του κόμματος είναι αυτοί που πιστεύουν ότι το κόμμα πρέπει να πρεσβεύει τις σοσιαλδημοκρατικές ιδέες και να έχει μια ευρωπαϊκή κατεύθυνση. Η άλλη ομάδα είναι αυτοί στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η βάση του κόμματος οι οποίοι δηλώνουν ‘κεμαλικοί’ και έχουν το προσωνύμιο ‘Atatürkçü’. Η κύρια διαφορά τους είναι ότι οι πρώτοι αναφέρονται στον Mustafa Kemal τονίζοντας τον ηγέτη του απελευθερωτικού αγώνα ενώ οι δεύτεροι στον Atatürk κοιτώντας την περίοδο που ως απόλυτος ηγέτης προχώρησε στις μεταρρυθμίσεις και πιστεύουν ότι η σωτηρία της χώρας είναι να μείνουν προσκολλημένοι στις αρχές του. Η μία πλευρά μιλάει για μειονοτικά δικαιώματα και η άλλη για εθνικισμό, επιπροσθέτως η μια πλευρά εκφράζει την παγκοσμιοποίηση ενώ η άλλη το αντίθετο και ταυτοχρόνως το κόμμα έχει μια σοσιαλδημοκρατική και μια εθνικιστική γραμμή ταυτόχρονα.
Επιπλέον σύμφωνα με τον τούρκο αρθρογράφο και πολιτικό επιστήμονα Can Beysanoğlu στο CHP υπάρχουν τρεις τάσεις. Η πρώτη αποτελείται από τους εθνικιστές, τους γραφειοκράτες και τους διανοούμενους, οι οποίοι έχουν και μια ιεραποστολική ιδέα για τον ρόλο τους στην κοινωνία. Η τάση τους δεν είναι αριθμητικά η μεγαλύτερη στο κόμμα όμως έχει ισχυρή επιρροή. Είναι πιστοί στις αρχές του Atatürk, στην μοναδική πνευματική του παρακαταθήκη και τον θεωρούν μοναδικό αρχηγό τους. Η δεύτερη και πολυπληθέστερη τάση στο κόμμα είναι αυτή που εκφράζεται ως μεσαία τάξη. Θεωρούνται ‘απολιτίκ’ και δεν έχουν ιεραποστολική ιδέα για τον ρόλο τους. Αυτή όμως η στάση τους θεωρείται καθαρά πολιτική. Συνήθως ακολουθούν την πολιτική του αρχηγού του κόμματος και η μοναδική τους πολιτική γραμμή είναι η προσήλωση στον Atatürk και στην αρχή της κοσμικότητας. Η τρίτη τάση είναι αυτή των Αλεβιτών η οποία θα αναλυθεί παρακάτω και των προσφύγων από τα Βαλκάνια. Η δεύτερη και η τρίτη τάση συναγωνίζονται για την πρωτοκαθεδρία στο κόμμα και αυτό απεικονίζεται στους υποψηφίους των δημοτικών και των εσωκομματικών εκλογών.
Ο Kemal Kılıçdaroğlu προερχόμενος από το κόμμα του Bülent Ecevit αρχικά φαίνεται ότι εκφράζει την σοσιαλδημοκρατική πτέρυγα του κόμματος και μόλις ανέλαβε την αρχηγία του κόμματος προσπάθησε να αλλάξει το πρόγραμμα και την ιδεολογική κατεύθυνση του. Αυτό το εγχείρημα ήταν δύσκολο να πετύχει καθώς αυτοί οι μεγάλοι συντηρητικοί οργανισμοί συνεχίζουν τον δρόμο τους χωρίς αλλαγές πάρα να αλλάξουν ριζοσπαστικά τον χαρακτήρα τους. Η συνέπεια ήταν να μην έχει εκλογικά οφέλη από τους θρησκευόμενους και τους Κούρδους.

Τα άσχημα εκλογικά αποτελέσματα, η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων οδήγησαν τον Kemal Kılıçdaroğlu σε αλλαγή πολιτικής. Οι ομιλίες του πλέον αφορούν οικονομικά και κοινωνικά θέματα, συνεργάστηκε έστω και σιωπηρά με το HDP στις τελευταίες δημοτικές εκλογές για να κερδίσουν τους μεγάλους μητροπολιτικούς δήμους και συμμετέχει σε σουνιτικές θρησκευτικές τελετές (κηδείες, προσευχές, ιφτάρ). Το κόστος των πράξεων αυτών ήταν η αποχώρηση από το κόμμα του υποψήφιου προέδρου του κόμματος Müharrem İnce μαζί με άλλους βουλευτές κατηγορώντας τους υπευθύνους του κόμματος ότι παρεκκλίνουν από τις αρχές του Atatürk.
2.4. Αλεβίτες και CHP
Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως η θρησκευτική ετερόδοξη μειονότητα των αλεβιτών εκφράζεται εκλογικά από το CHP. Επίσης πάντα σε προεκλογικές συγκεντρώσεις ο Recep Tayyıp Erdoğan προκαλεί τον πρόεδρο του CHP Kemal Kılıçdaroğlu να δηλώσει πως είναι αλεβίτης. Είναι γνωστό ότι ο πρόεδρος του CHP είναι κουρδικής καταγωγής και αλεβίτης όσον αφορά την θρησκευτική του ταυτότητα. Ωστόσο ο ίδιος φαίνεται να μην επιβεβαιώνει δημοσίως την εθνοτική και θρησκευτική του ταυτότητα.
Οι αλεβίτες είναι μια ομάδα που δεν μπορεί να οριστεί εύκολα. Όμως είναι η δεύτερη μεγαλύτερη θρησκευτική κοινότητα στην Τουρκία μετά τους Σουνίτες Μουσουλμάνους. Είναι μια τουρκική εκδοχή του Ισλάμ, πιο ανοιχτή σε επιδράσεις και επηρεασμένη από την ιδεολογία των Σούφι. Ο πληθυσμός των αλεβιτών είναι εθνοτικά και γλωσσικά ετερογενής και είναι περίπου το 10-15% των 77 εκατομμυρίων τούρκων. Πολιτικά θεωρούνται οπαδοί της κοσμικότητας και σε συντριπτικά ποσοστά ψηφίζουν το CHP και άλλα αριστερά κόμματα. Αυτή η πολιτική τάση άρχισε να εμφανίζεται στο τέλος της δεκαετίας του 1960 με την άνοδο του πολιτικού Ισλάμ. Επίσης, οδηγήθηκαν πολιτικά στην αριστερά ύστερα από την μετανάστευση σημαντικών πληθυσμών στα αστικά κέντρα και την αλλαγή του τρόπoυ ζωής που τους οδήγησαν στην συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση. Κατά πλειοψηφία όμως φαίνεται ότι οι αλεβίτες ψηφοφόροι προτιμούν το CHP. Αλλά υπάρχει και το ιστορικό υπόβαθρο της υποστήριξης των αλεβιτών στη κεμαλική ιδεολογία η οποία προωθεί την ισότητα των πολιτών και την ανεξαρτησία στην θρησκευτική ταυτότητα. Αυτή η αντίληψη αντιτίθεται στην θέση των αλεβιτών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όπου κυριαρχούσε του χανεφιτικό-σουνιτικό δόγμα και τους είχε θέσει στο περιθώριο.
Όσον αφορά την συμμετοχή των αλεβιτών στο κόμμα βλέπουμε ότι στις προκριματικές εσωκομματικές εκλογές το 2015 για να είναι υποψήφιοι στις βουλευτικές εκλογές του ίδιου χρόνου, προκύπτει μεγάλη συμμετοχή των αλεβιτών. Εκτιμάται από τούρκους αρθογράφους ότι ο αριθμός των αλεβιτών βουλευτών του CHP θα κυμαινόταν από 50 έως 60 άτομα. Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα δεν κατέστη δυνατό να γίνει επαλήθευση των υποθέσεων αυτών όμως αναμφισβήτητα αποδεικνύεται το ισχυρό ρεύμα των αλεβιτών μέσα στο κόμμα. Διότι σύμφωνα με τα αποτελέσματα φαίνεται μεγάλη άνοδο των ποσοστών του κόμματος στις περιοχές όπου υπερτερούν πληθυσμιακά οι Αλεβίτες. Στις βουλευτικές εκλογές του 2018 όπου το κόμμα πήρε περίπου τα ίδια ποσοστά μπορούμε να υποθέσουμε ότι εξακολουθούν να υπάρχουν τα ίδια χαρακτηριστικά εντός του κόμματος. Σύμφωνα με τους υποψήφιους που αναμενόταν να εκλεγούν, υπήρχε πλειοψηφία των νέων εκ των οποίων οι περισσότερες ήταν γυναίκες, δικηγόροι, δημοσιογράφοι, μπλόγκερς και ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
2.5. Το CHP και οι ελληνοτουρκικές σχέσεις
Θα αποτελούσε σημαντική παράλειψη να μην παρατεθούν οι θέσεις του κόμματος όπως γράφονται στο πρόγραμμά του που είναι αναρτημένο στην ιστοσελίδα του. Επίσης θα γίνει παρουσίαση των ομιλιών του προέδρου στην κοινοβουλευτική ομάδα και στα ΜΜΕ καθώς και συνεντεύξεις τύπου των αρμόδιων αξιωματούχων του κόμματος. Το χρονικό διάστημα στο οποίο θα παρατεθούν οι δηλώσεις αυτές είναι το χρονικό διάστημα των δύο τελευταίων ετών (2020-21) όπου υπάρχει ιδιαίτερη όξυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων και ειδικότερα την απόπειρα μαζικής παράνομης εισόδου αλλοδαπών μέσω της συνοριακής διάβασης των Καστανέων Έβρου, τις έρευνες του σκάφους Oruç Reis εντός ελληνικής υφαλοκρηπίδας, την μετατροπή του μουσείου της Αγίας Σοφίας σε τέμενος και γενικώς την ιδιαίτερη εμπρηστική ρητορική των τούρκων αξιωματούχων.
Στο πρόγραμμα του κόμματος σχετικά με τις ελληνοτουρκικές σχέσεις αναγράφονται τα εξής: «Η ανάπτυξη των ελληνοτουρκικών σχέσεων είναι μια ειλικρινή επιθυμία μας. Το CHP επιθυμεί τον διάλογο και την δίκαιη λύση των προβλημάτων που αφορούν το Αιγαίο και τα θέματα της τουρκικής και της ρωμαίικης μειονότητας. Η συνθήκη της Λωζάννης που προστατεύει την ισορροπία των ελληνοτουρκικών σχέσεων είναι και το θεμελιώδης πλαίσιο που θα ορίζει τις σχέσεις μας. Τα προβλήματα αναμεταξύ μας πρέπει να λυθούν δια μέσου διαλόγου και ακολουθώντας την ισορροπία συμφερόντων. Ειδικά πρέπει να ακολουθηθεί μια πιο ενεργητική πολιτική όσον αφορά τους ομογενείς μας στην Δυτική Θράκη και τα δικαιώματά τους που απορρέουν από την συνθήκη της Λωζάννης και άλλες διεθνείς συμφωνίες. Για την Μεσόγειο ενστερνιζόμαστε την ενεργητική συμμετοχή των χωρών που έχουν ακτές σε αυτή σε μια πλατφόρμα σύμπραξης. Μπορούν να συμμετέχουν όσες χώρες επιθυμούν με όρους ισότητας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα μπορεί να συμμετέχει ως αυτόνομο μέλος ούτε με άλλο τρόπο σε αυτή την πλατφόρμα».
Δηλώσεις του προέδρου σχετικά με τα ανωτέρω ζητήματα αναζητήθηκαν στις επίσημες ανακοινώσεις του κόμματος και από τον τουρκικό τύπο. Όλες οι ανακοινώσεις που θα παρατεθούν παρακάτω αντλήθηκαν από τον τουρκικό τύπο και είναι ομιλίες του Kemal Kılıçdaroğlu στην κεντρική επιτροπή του κόμματος ή συνεντεύξεις του. Η θέση του για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέμενος όπως παρουσιάστηκε σε συνέντευξή του στην τουρκική έκδοση της βρετανικής ιστοσελίδας Independent ήταν η εξής: « Ο Erdoğan κάθεται και γράφει μια απόφαση, γράφεται και στην εφημερίδα της κυβέρνησης, ότι ανοίγει για προσευχή. Το CHP δεν θα ξεγελαστεί να αντιδράσει στην απόφαση και να στρέψει τους ψήφους αλλού». Ο Kemal Kılıçdaroğlu δεν συμμετείχε στην πρώτη προσευχή που πραγματοποιήθηκε αφού δεν δέχτηκε την πρόσκληση από την Θρησκευτική Υπηρεσία.
Για τις έρευνες που πραγματοποίησε το σκάφος Oruç Reis έγιναν δηλώσεις από τον από τον εκπρόσωπο τύπου του κόμματος έπειτα από συγκέντρωση της κεντρικής επιτροπής: «Η Τουρκία έχει δικαίωμα να κάνει έρευνες σε περιοχές δικής της αρμοδιότητας, σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και από αυτό δεν κάνουμε βήμα πίσω. Είναι σωστό που πήγε το Oruç Reis εκεί αλλά αν θέλουμε να λυθεί το θέμα γρήγορα πρέπει ταχύτατα να γίνει διευθέτηση με την Αίγυπτο». Ενώ για την αυξανόμενη ένταση ο Kemal Kılıçdaroğlu σε επόμενη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής του CHP σύμφωνα με την εφημερίδα Cumhuriyet ανέφερε: «Ανάμεσα στα δύο έθνη ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος είναι κάτι που δεν το θέλει κανείς. Θέλουμε να αναπτύξουμε πολιτικές που αυξάνουν την ειρήνη και τον πλούτο. Πρέπει να λύσουμε τις διαφορές μας χρησιμοποιώντας την διπλωματία. Δεν θα κλείσουμε τα μάτια μας σε λιγότερα δικαιώματα από αυτά που έχουμε. Θα υπερασπιστούμε μέχρι τέλους τα δικαιώματα και το δίκαιο της Τουρκίας. Όμως δεν θα μείνουμε θεατές να βλέπουμε άλλες δυνάμεις να βάζουν την Ελλάδα να πολεμάει την Τουρκία. Στο πλαίσιο αυτό διαμαρτυρόμαστε έντονα για τις προκλητικές συμπεριφορές της Ελλάδας στις ανακοινώσεις της για το Καστελλόριζο. Σε αυτό το σημείο εφιστούμε την προσοχή στην Ευρωπαϊκή Ένωση, στην Ελλάδα και στα Ηνωμένα Έθνη. Η Τουρκία θα προστατεύσει τα δικαιώματά της εκεί που είναι δικαιούχος, να χρησιμοποιήσει και να παράξει τις δικές της πηγές φυσικού πλούτου. Αυτά τα δικαιώματα δεν τα μεταβιβάζουμε σε κανέναν. Η Τουρκία ποτέ δεν πρέπει να πέσει σε κατάσταση αδυναμίας. Σε αυτό το θέμα πρέπει να ληφθούν όλα τα προληπτικά μέτρα».
Σε άλλες τοποθετήσεις του σχετικά με την εφαρμογή την συνθήκη τη Λωζάννης σε συγκέντρωση της κοινοβουλευτικής ομάδας επικρίνει την κυβέρνηση γιατί δεν κάνει καμία ενέργεια για την αποστρατικοποίηση των ελληνικών νησιών που προβλέπει η συνθήκη διότι όλα είναι στρατιωτικοποιημένα. Όπως επίσης σε άλλες του ομιλίες όπως μετέδωσαν ειδησεογραφικά πρακτορεία αναφέρει ότι η υπάρχουν υπό κατοχή της Ελλάδας 156 νησιά και βραχονησίδες τα οποία και εξοπλίζει.
Για τα γεγονότα του Έβρου τον Μάρτιο του 2020 δεν υπήρξε κάποια επίσημη ανακοίνωση του κόμματος ή του προέδρου. Παρά μόνο υπάρχει δήλωση στην εφημερίδα SÖZCÜ ενός βουλευτή του CHP, μέλους της επιτροπής ανθρωπίνων δικαιωμάτων της τουρκικής εθνοσυνέλευσης όπου κάνει αυτοψία στην περιοχή και εκτίμηση της κατάστασης. Οι δηλώσεις δίνουν έμφαση στο χάος που επικρατεί, στο ανοιγοκλείσιμο της συνοριακής διάβασης από την τουρκική κυβέρνηση και την χρήση μέσων αποτροπής από την ελληνική πλευρά που συνιστούν παραβίαση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Γενικά όμως η δήλωση του δεν είναι ιδιαίτερα επικριτική για την κυβέρνηση καταλήγοντας ότι δεν πρέπει να γίνει η κατάσταση αυτή θέμα οικονομικού παζαρέματος και ότι δεν είναι μόνο πρόβλημα της Τουρκίας ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά παγκόσμιο πρόβλημα.
Συμπεράσματα
Το CHP είναι κόμμα της αντιπολίτευσης εδώ και 30 χρόνια. Τα τελευταία 20 χρόνια ως αξιωματική αντιπολίτευση ηττήθηκε σε όλες τις εκλογές (προεδρικές, βουλευτικές, δημοτικές). Όμως στις τελευταίες δημοτικές εκλογές σε συνεργασία με άλλα κόμματα της αντιπολίτευσης κέρδισε τους μεγαλύτερους δήμους της χώρας, συμπεριλαμβανομένων της Κωνσταντινούπολης, της Άγκυρας και της Σμύρνης.
Ο πρόεδρος Kemal Kılıçdaroğlu προσπαθεί να αλλάξει εκλογική τακτική και προσπαθεί να προσελκύσει συντηρητικούς ψηφοφόρους ή να έρθει σε συνεργασία με άλλους κομματικούς σχηματισμούς. Η στροφή αυτή φαίνεται στην παρουσία του σε δημόσιες σουνιτικές θρησκευτικές τελετές, στην βοήθεια φτωχών πολιτών σε δήμους που ελέγχονται από το CHP, την έντονη κριτική του στην κυβέρνηση για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την διαρκή επίθεσή του στον πρόεδρο της Τουρκίας για τα έντονα οικονομικά προβλήματα που μαστίζουν την χώρα.
Παρατηρείται στις ομιλίες του προέδρου του CHP να αναφέρεται πλέον σε θέματα που αφορούν την κοινωνική ασφάλιση της οικογένειας και την αύξηση των συντάξεων ενώ χρησιμοποιείται λιγότερο ο όρος ‘κοσμικότητα’(laiklik) και ευρύτερα ο όρος ‘δικαιοσύνη’(adalet). Αυτή η αλλαγή της πολιτικής στρατηγικής έχει σκοπό την υπέρβαση του ιδεολογικού αδιεξόδου και την προσέλκυση νέων ψηφοφόρων. Επίσης στις ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν παρατηρήθηκε μεγάλη διαφορά με τις κυβερνητικές πολιτικές και ορισμένες φορές υπήρξε πλειοδοσία εθνικιστικών λόγων. Εν κατακλείδι μπορεί να ειπωθεί ότι από τα έξι βέλη του κεμαλισμού το μόνο που βρίσκει εφαρμογή στο σημερινό CHP είναι ο εθνικισμός.

 

 

1.Δόκιμος Ερευνητής του Ι.ΔΙ.Σ.. Απόφοιτος του Τμήματος Γλώσσας Φιλολογίας & Πολιτισμού Παρευξεινίων Χωρών – Τουρκική Κατεύθυνση του Δ.Π.Θ. και του Μ.Π.Σ. «Τοπική Ιστορία – Διεπιστημονικές Προσεγγίσεις» του Τμήματος Ιστορίας & Εθνολογίας του Δ.Π.Θ.

2.«CHP Tarihi», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/haberler/chp-tarihi, [ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

3.Erik Zurcher, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, μτφρ. Βαγγέλης Κεχριώτης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2004, σελ. 251.

4.Στο ίδιο, σελ.325.

5.Hamit Bozarslan, Η Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας: Από την επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι σήμερα, μτφρ. Μάρθα Οικονόμου, Σαββάλας, Αθήνα 2008, σελ.83.

6.Στο ίδιο, σελ.84.

7.Στο ίδιο, σελ.84-85.

8.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.358-362.

9.Ahmet Insel, Η Νέα Τουρκία του Ερντογάν, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, Διάμετρος, Αθήνα 2017, σελ. 242.

10.Στο ίδιο, σελ.95-96.

11.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.365.

12.Στο ίδιο, σελ.376.

13.«CHP Tarihi», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/haberler/chp-tarihi, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

14.«Kemal Kılıçdaroğlu», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/ozgecmis/kemal-kilicdaroglu, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

15.«Cumhuriyet Halk Partisi Tüzüğü», 9-10.03.18, CHP, 
 http://content.chp.org.tr/file/chp_tuzuk_10_03_2018.pdf, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

16.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός, Η γέννηση και η εξέλιξη της επίσημης ιδεολογίας της σύγχρονης Τουρκίας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κύπρου, Αθήνα 2010, σελ. 55.

17.Στο ίδιο, σελ.55.

18.Hamit Bozarslan, Ιστορία…, ό.π., σελ.47.

19.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.55.

20.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.247.

21.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.55.

22.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.247.

23.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.56.

24.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.56.

25.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.247.

26.Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.57.

27.Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ.247-248.

28.«Kemal Kılıçdaroğlu», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/ozgecmis/kemal-kilicdaroglu, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

29.«Kemal Kılıçdaroğlu kimdir? Kemal Kılıçdaroğlu kaç yaşındadır?», 22.04.2019, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2019/gundem/kemal-kilicdaroglu-kimdir-kemal-kilicdaroglu-kac-yasindadir-4520333/, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

30.«Kemal Kılıçdaroğlu», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/ozgecmis/kemal-kilicdaroglu, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

31.«Geçmiş Seçim Sonuçları», Sabah, https://www.sabah.com.tr/secim-sonuclari?fbclid=iwar3zdadz_3fluuocpfxs35z_5ow3jmli-icvs42eecs7dg2vdrl-89qjzl0, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

32.«Οι έξι “μονομάχοι” των τουρκικών προεδρικών εκλογών», 24.06.2018, Capital, https://www.capital.gr/diethni/3300886/oi-exi-monomaxoi-ton-tourkikon-proedrikon-eklogon, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

33.«24 Haziran seçiminde CHP’nin cumhurbaşkanı adayı Muharrem İnce oldu (Muharrem İnce kimdir?)», 04.05.2018, NTV, https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/24-haziran-seciminde-chpnin-cumhurbaskani-adayi-muharrem-ince-oldu-muharrem-inc,S2_8qSomI0GVTHkYQOUrLQ/yMnM6srcAUq_TOb9r8ahBg, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21]

40.Baskın Oran, Karabekir Akkoyunlu, «Kemalism and the Republican People’s Party (CHP)», στο «Authoritarianism and Resistance in Turkey Conversations on Democratic and Social Challenges», επιμ. Esra Özyürek, Gaye Özpınar, Emrah Altındiş, εκδόσεις Springer, Cham Switzerland 2019, σελ. 55.

41.Σημ. του γράφοντος: Απόγονοι των μουσουλμανικών και τουρκικών πληθυσμών που ήρθαν ως πρόσφυγες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία μετά την απώλεια των εδαφών της στην Ευρώπη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αι. (Ρωσοτουρκικός Πόλεμος 1877-78, συνέδριο του Βερολίνου 1878) και των Βαλκανικών Πολέμων. Εγκαταστάθηκαν κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, στην Ανατολία και στα Οθωμανικά Βαλκάνια. Υπολογίζονται συνολικά εκείνη την εποχή περίπου στο 1.000.000. Βλ. Erik Zurcher, Σύγχρονη…, ό.π., σελ. 133-134., Ryan Gingeras, Sorrowful Shores, Violence, Ethnicity and the end of Ottoman Empire 1912-1923, Oxford University Press, New York 2009, σελ. 35-36.

42.Can Beysanoğlu, «Kemalizm ve CHP’nin İç Yapısı», 28.08.2020, Perspektif https://www.perspektif.online/kemalizm-ve-chpnin-ic-yapisi/, [Ημ. Ανάκτησης 18.06.21]

43.Georgios Angeletopoulos, Evangelos Areteos, «”The Times They Are A-Changin” Three Turkish Opposition Parties», Policy Paper #71/2021 (2021), 7. 21.05.2021, ΕΛΙΑΜΕΠ, https://www.eliamep.gr/publication/%ce%b1%ce%bb%ce%bb%ce%ac%ce%b6%ce%bf%cf%85%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%ba%ce%b1%ce%b9%cf%81%ce%bf%ce%af-%cf%84%cf%81%ce%af%ce%b1-%ce%ba%cf%8c%ce%bc%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%84/, [Ημ. Ανάκτησης 18.06.21].

44.Sınan Cıddı, Berk Esen, Turkey’s Republican…., ό.π., σελ.433-434.

45.Ανδρέας Ρομπόπουλος, «Κινδυνεύει το προβάδισμα Ιμάμογλου;», 23.06.2019, DW, https://www.dw.com/el/%CE%BA%CE%B9%CE%BD%CE%B4%CF%85%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%BF- %CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B1-%CE%B9%CE%BC%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CE%B3%CE%BB%CE%BF%CF%85/a-49318569, [Ημ. Ανάκτησης 01.05.21].

46.Murat Aksoy, «Kılıçdaroğlu ve İmamoğlu’nun birlikte katıldığı Bakırköy iftar toplantısından izlenimler», 17.05.2019, MEDYASCOPE, https://medyascope.tv/2019/05/17/kilicdaroglu-ve-imamoglunun-birlikte-katildigi-bakirkoy-iftar-toplantisindan-izlenimler/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

47.«Muharrem İnce, CHP’yle yollarını ayırdı», 20.02.2021, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2021/gundem/son-dakika-muharrem-ince-chpden-istifa-etti-6249487/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

48.«Kılıçdaroğlu, Alevi olduğunu söyleyemiyor!», 08.08.2014, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2014/gundem/kilicdaroglu-alevi-oldugunu-soyleyemiyor-573771/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

49.Georgios Angeletopoulos, The Times They…. , ό.π., σελ.6.

50.Soner Cagaptay, «An Alevi Tide Headed for Turkey’s Parliament», , Policy Watch 2418 (2015), 06.05.2015, The Washington institute for Near East policy, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/alevi-tide-headed-turkeys-parliament, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

51.Besim Can Zırh, Murat Es, «Alevi Struggles» στο «Authoritarianismand Resistance in Turkey Conversations on Democratic and Social Challenges», επιμ. Esra Özyürek, Gaye Özpınar, Emrah Altındiş, Springer, Cham Switzerland 2019, σελ.182.

52.Sınan Ciddi, Kemalizm in Turkish politics, The republican People’s party, secularism and nationalism, Routledge, New York 2009, σελ.116.

53.Σημ. του γράφοντος: Το σύνολο των εκλεγέντων βουλευτών του CHP στις εκλογές του 2015 ανερχόταν στα 134 άτομα και στις εκλογές του 2018 τα 146 άτομα.

54.Talha Köse, «Identity dynamics of the June and November 2015 elections of Turkey: Kurds, Alevis and Conservative Nationalists», Insight Turkey 17, τχ. 5 (2015), σελ. 112.

55.Soner Cağaptay, An Alevi Tide……

56.«Cumhuriyet Halk Partisi Programmi», σελ.129-130, CHP https://chp.azureedge.net/1d48b01630ef43d9b2edf45d55842cae.pdf, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

57.«Kılıçdaroğlu’ndan Ayasofya açıklaması: İtiraz etmeyeceğiz», 05.07.2020, Haber 7 ,https://www.haber7.com/siyaset/haber/2992177-kilicdaroglundan-ayasofya-aciklamasi-itiraz-etmeyecegiz, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

58.«Kılıçdaroğlu’na Ayasofya daveti! Kararını verdi», 21.07.2020, Milliyet https://www.milliyet.com.tr/siyaset/son-dakika-kilicdarogluna-ayasofya-daveti-kararini-verdi-6264137, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

59.«Oruç Reis’in seferine CHP desteği», 12.08.2020, Hürriyet https://www.hurriyet.com.tr/gundem/oruc-reisin-seferine-chp-destegi-41584957, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

60.Mahmut Lıcalı, «Kılıçdaroğlu, Yunanistan ile yaşanan gelişmeleri MYK toplantısında değerlendirdi: Savaşı kimse istemez», 02.09.2020, Cumhuriyet, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/kilicdaroglu-yunanistan-ile-yasanan-gelismeleri-myk-toplantisinda-degerlendirdi-savasi-kimse-istemez-1762739, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

61.«Κιλιτσντάρογλου: 16 νησιά του Αιγαίου που ανήκαν στην Τουρκία βρίσκονται υπό ελληνική κατοχή», 19.06.2019, CNN Greece, https://www.cnn.gr/kosmos/story/181263/kilitsntarogloy-16-nisia-toy-aigaioy-poy-anikan-stin-toyrkia-vriskontai-ypo-elliniki-katoxi, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

62.«Κιλιτσντάρογλου: 156 νησιά και βραχονησίδες στο Αιγαίο ανήκουν στην Τουρκία», 22.03.2018, CNN Greece, https://www.cnn.gr/kosmos/story/122742/kilitsntarogloy-156-nisia-kai-vraxonisides-sto-aigaio-anikoyn-stin-toyrkia, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

63.Uğur Akagündüz, «Dün eylem yaptılar, bugün ortadan kayboldular!», 04.03.2020, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/dun-eylem-yaptilar-bugun-ortadan-kayboldular-5660980/?utm_source=dahafazla_haber&utm_medium=free&utm_campaign=dahafazlahaber, [Ημ. Ανάκτησης 03.05.21].

64.Düzgün Arslantaş, Şenol Arslantaş, «Keeping power through opposition: party system change in Turkey», New Perspectives in Turkey, τχ. 62 (2020), 45, 09.04.2020, Cambridge University Press, https://www.cambridge.org/core/journals/new-perspectives-on-turkey/article/keeping-power-through-opposition-party-system-change-in-turkey/7D9211968313E58D1B28FEA68976E89F, [Ημ. Ανάκτησης 03.05.21].

65. Niyazi Kizilyürek, Κεμαλισμός…, ό.π., σελ.173.

Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Bozarslan, Hamit, Η Ιστορία της Σύγχρονης Τουρκίας: Από την επανάσταση των Νεότουρκων μέχρι σήμερα, μτφρ. Μάρθα Οικονόμου, Σαββάλας, Αθήνα, 2008.
Insel, Ahmet, Η Νέα Τουρκία του Ερντογάν, μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, Διάμετρος, Αθήνα, 2017.
Kizilyürek, Niyazi, Κεμαλισμός, Η γέννηση και η εξέλιξη της επίσημης ιδεολογίας της σύγχρονης Τουρκίας, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κύπρου, Αθήνα, 2010.
Μηλλάς, Ηρακλής, «Εισαγωγή: Η εκθεμελίωση του τουρκικού κράτους» στο H «νέα Τουρκία» εκ των έσω, επιμ. Ηρακλής Μηλλάς, Αθήνα, εκδόσεις Σιδέρης, Αθήνα, 2019.
Zürcher, J. Erik, Σύγχρονη Ιστορία της Τουρκίας, μτφρ. Βαγγέλης Κεχριώτης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2004.
Ξενόγλωσση

Arslantaş, Düzgün, Arslantaş, Şenol, «Keeping power through opposition: party system change in Turkey», New Perspectives in Turkey, τχ. 62 (2020), 09.04.2020, Cambridge University Press, https://www.cambridge.org/core/journals/new-perspectives-on-turkey/article/keeping-power-through-opposition-party-system-change-in-turkey/7D9211968313E58D1B28FEA68976E89F, [Ημ. Ανάκτησης 03.05.21].
Ciddi, Sınan, Kemalizm in Turkish politics, The republican People’s party, secularism and nationalism, Routledge, New York, 2009.
Ciddi, Sınan, Esen, Berk, «Turkey’s Republican People’s Party: Politics of Opposition under a Dominant Party System», Turkish Studies 15, τχ.3 (2014), https://doi.org/10.1080/14683849.2014.954745, [Ημ. Ανάκτησης 01.05.21].
Gingeras, Ryan, Sorrowful Shores, Violence, Ethnicity and the end of Ottoman Empire 1912-1923, Oxford University Press, New York, 2009.

Köse, Talha, «Identity dynamics of the June and November 2015 elections of Turkey: Kurds, Alevis and Conservative Nationalists», Insight Turkey 17, τχ. 5 (2015).

Oran, Baskın, Akkoyunlu, Karabekir, «Kemalism and the Republican People’s Party (CHP)», στο «Authoritarianism and Resistance in Turkey Conversations on Democratic and Social Challenges», επιμ. Esra Özyürek, Gaye Özpınar, Emrah Altındiş, εκδόσεις Springer, Cham Switzerland 2019.

Άρθρα/Διαδικτυακές Πηγές
Akagündüz, Uğur, «Dün eylem yaptılar, bugün ortadan kayboldular!», 04.03.2020, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2020/gundem/dun-eylem-yaptilar-bugun-ortadan-kayboldular-5660980/?utm_source=dahafazla_haber&utm_medium=free&utm_campaign=dahafazlahaber, [Ημ. Ανάκτησης 03.05.21].

Aksoy, Murat, «Kılıçdaroğlu ve İmamoğlu’nun birlikte katıldığı Bakırköy iftar toplantısındanizlenimler», 17.05.2019, MEDYASCOPE, https://medyascope.tv/2019/05/17/kilicdaroglu-ve-imamoglunun-birlikte-katildigi-bakirkoy-iftar-toplantisindan-izlenimler/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

Angeletopoulos, Georgios, Areteos, Evangelos, «”The Times They Are A-Changin” Three Turkish Opposition Parties», Policy Paper #71/2021 (2021), 7. 21.05.2021, ΕΛΙΑΜΕΠ, https://www.eliamep.gr/publication/%ce%b1%ce%bb%ce%bb%ce%ac%ce%b6%ce%bf%cf%85%ce%bd-%ce%bf%ce%b9-%ce%ba%ce%b1%ce%b9%cf%81%ce%bf%ce%af-%cf%84%cf%81%ce%af%ce%b1-%ce%ba%cf%8c%ce%bc%ce%bc%ce%b1%cf%84%ce%b1-%cf%84%ce%b7%cf%82-%cf%84/, [Ημ. Ανάκτησης 18.06.21].

Beysanoğlu, Can, «Kemalizm ve CHP’nin İç Yapısı», 28.08.2020, Perspektif https://www.perspektif.online/kemalizm-ve-chpnin-ic-yapisi/, [Ημ. Ανάκτησης 18.06.21]

Cağaptay, Soner «An Alevi Tide Headed for Turkey’s Parliament», , Policy Watch 2418 (2015), 06.05.2015, The Washington institute for Near East policy, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/alevi-tide-headed-turkeys-parliament, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

Dündar, Uğur «CHP neden kaybediyor?..», 28.08.2014, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2014/yazarlar/ugur-dundar/chp-neden-kaybediyor-587805/, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

Lıcalı, Mahmut, «Kılıçdaroğlu, Yunanistan ile yaşanan gelişmeleri MYK toplantısında değerlendirdi:Savaşıkimseistemez»,02.09.2020, Cumhuriyet, https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/kilicdaroglu-yunanistan-ile-yasanan-gelismeleri-myk-toplantisinda-degerlendirdi-savasi-kimse-istemez-1762739, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

Μηλλάς, Ηρακλής, «Ποιοι αντιπολιτεύονται τον Ερντογάν στην Τουρκία;», 13.10.2018, Τα Νέα, https://www.tanea.gr/print/2018/10/13/opinions/poioi-antipoliteyontai-crton-erntogan-stin-tourkia/?fbclid=IwAR18T0VmaGKOLjBsh2vY2QnHROhEfEGTs69LM8Bq2nrKSynpjk8-QIBEFWA, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21]

Ντουράν, Ραγκίπ, «Η κυριαρχία του Ερντογάν και τα κεμαλικά ‘ναυάγια’», 07.05.2017, TVXS, https://tvxs.gr/news/kosmos/i-kyriarxia-toy-erntogan-kai-ta-kemalika-nayagia?fbclid=IwAR2h4Os5NCgNNeFClgZNgjYLa1vs9Mrc50luxwmgfhBeH0bcvl94SXF84dE, [Ημ. Ανάκτησης 01.05.21].

Ρομπόπουλος, Ανδρέας, «Κινδυνεύει το προβάδισμα Ιμάμογλου;», 23.06.2019, DW, https://www.dw.com/el/%CE%BA%CE%B9%CE%BD%CE%B4%CF%85%CE%BD%CE%B5%CF%8D%CE%B5%CE%B9-%CF%84%CE%BF- %CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B2%CE%AC%CE%B4%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%B1-%CE%B9%CE%BC%CE%AC%CE%BC%CE%BF%CE%B3%CE%BB%CE%BF%CF%85/a-49318569, [Ημ. Ανάκτησης 01.05.21].

«CHP Tarihi», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/haberler/chp-tarihi, [ημ. Ανάκτησης 20.12.21].
«CumhuriyetHalkPartisiTüzüğü»,910.03.18,CHP,http://content.chp.org.tr/file/chp_tuzuk_10_03_2018.pdf, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

«Cumhuriyet Halk Partisi Programmi», σελ.129-130, CHP https://chp.azureedge.net/1d48b01630ef43d9b2edf45d55842cae.pdf, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Geçmiş Seçim Sonuçları», Sabah, https://www.sabah.com.tr/secim-sonuclari?fbclid=iwar3zdadz_3fluuocpfxs35z_5ow3jmli-icvs42eecs7dg2vdrl-89qjzl0, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].
«Kemal Kılıçdaroğlu», 18.11.21, CHP, https://www.chp.org.tr/ozgecmis/kemal-kilicdaroglu, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].
«Kemal Kılıçdaroğlu kimdir? Kemal Kılıçdaroğlu kaç yaşındadır?», 22.04.2019, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2019/gundem/kemal-kilicdaroglu-kimdir-kemal-kilicdaroglu-kac-yasindadir-4520333/, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].

«Kılıçdaroğlu, Alevi olduğunu söyleyemiyor!», 08.08.2014, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2014/gundem/kilicdaroglu-alevi-oldugunu-soyleyemiyor-573771/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Kılıçdaroğlu’ndan Ayasofya açıklaması: İtiraz etmeyeceğiz», 05.07.2020, Haber 7 ,https://www.haber7.com/siyaset/haber/2992177-kilicdaroglundan-ayasofya-aciklamasi-itiraz-etmeyecegiz, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Kılıçdaroğlu’na Ayasofya daveti! Kararınıverdi», 21.07.2020, Milliyet https://www.milliyet.com.tr/siyaset/son-dakika-kilicdarogluna-ayasofya-daveti-kararini-verdi-6264137, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Κιλιτσντάρογλου: 16 νησιά του Αιγαίου που ανήκαν στην Τουρκία βρίσκονται υπό ελληνική κατοχή», 19.06.2019, CNN Greece, https://www.cnn.gr/kosmos/story/181263/kilitsntarogloy-16-nisia-toy-aigaioy-poy-anikan-stin-toyrkia-vriskontai-ypo-elliniki-katoxi, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].
«Κιλιτσντάρογλου: 156 νησιά και βραχονησίδες στο Αιγαίο ανήκουν στην Τουρκία», 22.03.2018, CNN Greece, https://www.cnn.gr/kosmos/story/122742/kilitsntarogloy-156-nisia-kai-vraxonisides-sto-aigaio-anikoyn-stin-toyrkia, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Muharrem İnce, CHP’yle yollarını ayırdı», 20.02.2021, Sözcü, https://www.sozcu.com.tr/2021/gundem/son-dakika-muharrem-ince-chpden-istifa-etti-6249487/, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Oruç Reis’in seferine CHP desteği», 12.08.2020, Hürriyet https://www.hurriyet.com.tr/gundem/oruc-reisin-seferine-chp-destegi-41584957, [Ημ. Ανάκτησης 02.05.21].

«Οι έξι “μονομάχοι” των τουρκικών προεδρικών εκλογών», 24.06.2018, Capital, https://www.capital.gr/diethni/3300886/oi-exi-monomaxoi-ton-tourkikon-proedrikon-eklogon, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].
«24 Haziran seçiminde CHP’nin cumhurbaşkanı adayı Muharrem İnce oldu (Muharrem İnce kimdir?)», 04.05.2018, NTV, https://www.ntv.com.tr/galeri/turkiye/24-haziran-seciminde-chpnin-cumhurbaskani-adayi-muharrem-ince-oldu-muharrem-inc,S2_8qSomI0GVTHkYQOUrLQ/yMnM6srcAUq_TOb9r8ahBg, [Ημ. Ανάκτησης 20.12.21].