Μετά την ανατροπή στις ΗΠΑ ξεκινά η “ρωσική επανάσταση” και η μετά Πούτιν εποχή;

Γράφει ο Πολυδεύκης

Η αλλαγή στον προεδρικό θώκο των ΗΠΑ, ίσως διατήρησε το ενδιαφέρον των ΜΜΕ περισσότερο από αυτό που θα έπρεπε να επιδειχτεί σε άλλες εξίσου σημαντικές αλλαγές, όπως αυτές πολιτικών προσώπων σε καίριες θέσεις της ρωσικής πολιτικής σκηνής. Σημασία σε αυτή τη γεωπολιτική διελκυστίνδα δεν έχει η αλλαγή της δυναμικής του ενός μόνο μέρους, όταν αντιστοίχως σημειώνονται αλλαγές και στην άλλη πλευρά, οι οποίες ίσως να κρίνονται σημαντικότερες. Ωστόσο αν το ερώτημα στην αλλαγή της πολιτικής κατάστασης στην Ουάσινγκτον απαντάται με σχεδόν νομοτελειακά κριτήρια οι αλλαγές στη Μόσχα διαθέτουν σκοτεινότερα και ύποπτα σημεία που δείχνουν μία λανθάνουσα κρίση.

Σύντομα, αρχής γενομένης το 2017, και για την επόμενη διετία θα υπάρξουν σημαντικές αλλαγές στη Ρωσία. Αναλύοντας ποια μπορεί να είναι η εναλλακτική πρόταση για τα επερχόμενα 20 έτη στασιμότητας βλέπουμε πως πολιτικοί και στρατιωτικοί αξιωματούχοι, που ίσως δεν υποστηρίζουν το καθεστώς, ίσως αποτελέσουν τον πυρήνα για μια νέα «ρωσική επανάσταση». Αν και δεν έχει υπάρξει ακόμη επανάσταση που να έχει προβλεφτεί, ωστόσο μπορούμε να εντοπίσουμε κοινά χαρακτηριστικά σε πολλές από τις λεγόμενες «έγχρωμες επαναστάσεις» των τελευταίων ετών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των χωρών της ΚΑΚ. Το κυριότερο που πρέπει να λάβουμε υπόψη είναι πως σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο δεν εντοπίζεται ο λεγόμενος «δάκτυλος» του State Department όπως το Κρεμλίνο επιθυμεί διαρκώς να μεταδίδει μέσω φιλοκυβερνητικών ΜΜΕ ώστε να συσπειρώσει τη ρωσική κοινωνία έναντι του έξωθεν κινδύνου.

Η δυτική επιρροή αφορά κυρίως την επίδραση στον τρόπο ζωής και τον πολιτισμό. Η μετανάστευση εργατικού δυναμικού από τις χώρες της ΚΑΚ, ειδικά εκείνες που βρίσκονται γεωγραφικά μεταξύ Ρωσίας και Ευρώπης, έχει διπλή κατεύθυνση: δυτικά και ανατολικά. Ως εκ τούτου οι άνθρωποι αυτοί έχουν άποψη και μπορούν να συγκρίνουν τα μέρη και να αποφασίσουν πού είναι καλύτερα. Ακόμη και η νεολαία της Λευκορωσίας σήμερα είναι πολύ πιο προσανατολισμένη στη Δύση. Έτσι και οι Ουκρανοί, αφού εξέτασαν όλες τις εναλλακτικές λύσεις κατέληξαν να επιλέξουν τον δυτικό τρόπο ζωής. Για τις σπουδές τους στη Ρωσία παραδείγματος χάρη απαιτείται υψηλό κόστος διδάκτρων, ενώ σε Πολωνία και άλλα ευρωπαϊκά κράτη κερδίζουν υποτροφίες.

Βάσει των ανωτέρω, αντιλαμβάνεται κανείς γιατί ένας αδελφικός, προς τη Ρωσία, λαός δεν είναι πια τόσο αδελφικός, πέραν του ζητήματος μερισμού των χρημάτων για τη διαμετακόμιση αερίου. Όταν το 2013 τέθηκε το ζήτημα υπογραφής μεταξύ Ευρώπης και Ουκρανίας για τη Συμφωνία Σύνδεσης, η Ε.Ε. ουσιαστικά αρνήθηκε. Είχε πολλά προβλήματα τότε με ζητήματα δημοσιονομικής πειθαρχίας, όπως αυτό της χώρας μας. Υπήρχε ένα είδος σιωπηρής κατανομής των σφαιρών επιρροής, όπως διαφάνηκε από διερευνητικές επισκέψεις της ελληνικής ηγεσίας στη Μόσχα. Αν όχι δημοσίως, σίγουρα θεωρείτο αυτονόητο ότι η Ουκρανία βρίσκεται στη σφαίρα της ρωσικής επιρροής, ενώ η ουκρανική επανάσταση αποδείχθηκε δυσάρεστη έκπληξη τόσο για τους Ευρωπαίους όσο και για το Κρεμλίνο, αφού εξαιτίας της αιματοχυσίας υπήρχε η αναγκαιότητα παρέμβασης, κάτι που τουλάχιστον οι Δυτικοί φοβούνται πάρα πολύ. Η δημοφιλής λοιπόν -σε ορισμένους κύκλους- ιδέα της ανατρεπτικής επιρροής των Δυτικών ουδεμία ή πολύ μικρή σχέση έχει με την πραγματικότητα.

Σε ό,τι αφορά τις αναταραχές στη Ρωσία την περίοδο της διετίας 2011-2012 με τις μαζικές κινητοποιήσεις κατά των άδικων εκλογών και με τα κινήματα καταλήψεων, ούτε εκεί εντοπίζεται «ξένος δάκτυλος». Επρόκειτο για μια ηθική διαμαρτυρία για κοινωνικο-οικονομικούς κυρίως λόγους, αφού η χώρα βρισκόταν σε ανοδική τάση μετά την κρίση του 2009, ενώ όλη αυτή η κινητοποίηση θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια πλήρως ανεπτυγμένη πολιτική επανάσταση.

Ωστόσο, οι Αρχές στάθηκαν τυχερές, αφού η Αντιπολίτευση αποδείχθηκε αδύναμη και απροετοίμαστη. Δεν ήταν καθορισμένη και συνεπής η δράση για την υλοποίηση της ιδέας διεξαγωγής νέων εκλογών, ενώ η εξουσία ήταν έτοιμη για επανεκλογή Κοινοβουλίου μετά τις Προεδρικές Εκλογές. Η εξουσία τότε, πριν από τον Δεκέμβριο του 2011, ήταν ανήσυχη και φοβισμένη από την άνοδο της Αντιπολίτευσης, μην αποκλείοντας επίθεση ακόμη και κατά του Κρεμλίνου. Ωστόσο, διαπιστώθηκε σύντομα πως οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης δεν ήταν έτοιμοι για σοβαρό αγώνα, αφού με αφορμή τους εορτασμούς του νέου έτους έφυγαν για διακοπές στο εξωτερικό.

Κανένα καθεστώς στον κόσμο δεν έχει καταρρεύσει υπό το βάρος δικών του λαθών ή εγκλημάτων. Η εξουσία αλλάζει χέρια ή προχωρά σε παραχωρήσεις μόνον ως αποτέλεσμα πιέσεων. Στη Ρωσία όλα έγιναν σωστά και μελετημένα. Η κατάσταση άρχισε να γίνεται δυσκολότερη αργά και σταδιακά, όχι βιαστικά όπως στην Ουκρανία. Δηλαδή, εκτιμήθηκε αρχικά η κατάσταση, δεν ασκήθηκαν πιέσεις άμεσα, προκειμένου η δυναμική της διαμαρτυρίας να χαλαρώσει και να μην ενισχυθεί. Στις πρωτεύουσες, σε κάθε περίπτωση, η διαμαρτυρία θα έχει πυρήνα της τη μεσαία τάξη. Δεν είναι μόνον οι οικονομικοί παράγοντες που έχουν εντείνει τον θυμό την τελευταία 5ετία, αλλά και οι κυβερνητικές πιέσεις που επηρεάζουν τους πολίτες, είτε με διώξεις είτε με περιορισμούς. Η πτώση των εσόδων είναι επίσης πολύ σημαντική. Σε κατάσταση κρίσης επικρατεί μια ιδιαίτερη δίψα για δικαιοσύνη. Ορισμένοι άνθρωποι βλέπουν ότι συνεχίζουν να αγωνίζονται για τα αυτονόητα, ενώ κάποιοι δεν έχουν αλλάξει τρόπο ζωής απολαμβάνοντας μια προκλητικά υπέρμετρη πολυτέλεια. Τα χαμηλότερα στρώματα μπορούν να βρουν λύση στην αποκλίνουσα συμπεριφορά, ενώ η μεσαία τάξη σκέφτεται σε άλλα επίπεδα, διότι είναι πολύ πιο πολιτικοποιημένη.

Στη Ρωσία αυτή η τάξη δύναται να αποτελέσει γόνιμο έδαφος αλλαγής. Όλες οι σύγχρονες επαναστάσεις, συνήθως συμβαίνουν όπου υπάρχει μεσαία τάξη και το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης δεν είναι πολύ χαμηλό. Δηλαδή, στη Σομαλία ή την Αιθιοπία είναι ελάχιστες οι πιθανότητες μιας επανάστασης, αφού εκεί υπερισχύουν άλλες μορφές διαμαρτυρίας. Στη Ρωσία δεν αναμένεται να υπάρξει αιματηρή επανάσταση, παρά το γεγονός πως η ίδια η λέξη συνδέεται ιστορικά με κάτι τρομερό στη χώρα αυτή. Πριν από πέντε έτη, η Ρωσία ήταν κοντά στη λεγόμενη «βελούδινη επανάσταση». Σίγουρα θα υπάρξει ένα σκληρό σενάριο, ωστόσο αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα αιματηρό, αφού στη Ρωσία υπάρχουν δυνάμεις που ενδιαφέρονται για την προστασία των Αρχών, όσο παράδοξο και αν ακούγεται αυτό.

Ακόμη όμως και ο μεγάλος αριθμός Δυνάμεων Ασφαλείας και κυβερνητικών αξιωματούχων δεν σημαίνει τίποτα. Σημασία δεν έχουν οι αριθμοί, αλλά τα κίνητρα και οι στόχοι, δηλαδή το λόγο για τον οποίο αγωνίζεται κανείς. Οι αξιωματούχοι από τα μεσαία στρώματα γνωρίζουν πολύ καλά ότι θα βρίσκονται σε ζήτηση, όπως αντιστοίχως και οι τεχνοκράτες σε κάθε εξουσία. Όσον αφορά τους υπαλλήλους Ασφαλείας, όταν οι άνθρωποι καλούνται να επιλέξουν ανάμεσα σε 2 τινά: να πεθάνουν για το αφεντικό τους ή να σώσουν τη ζωή τους, σε περίπτωση απουσίας ενός ισχυρού ιδεολογικού κινήτρου, προτιμούν να επιλέξουν να σώσουν τον εαυτό τους.

Σήμερα ζούμε σε έναν κόσμο όπου τα πάντα μεταδίδονται σε απευθείας μετάδοση, όπως όσα συνέβησαν στο Κίεβο. Οι στρατιωτικοί έχουν υψηλή ευθύνη και απειλούνται να λογοδοτήσουν αν κάτι δεν πάει καλά, δεν διαθέτουν «δίχτυ ασφαλείας», ακριβώς όπως συνέβη και στο αποτυχημένο πραξικόπημα της Τουρκίας. Για ποιον λόγο να αγωνιστεί κανείς και με τι κίνητρο; Η Σοβιετική Ένωση αποτέλεσε έναν ισχυρό μηχανισμό βίας σε συνδυασμό με τις ιδεολογίες του κομμουνιστικού κόμματος, ωστόσο όλα κατέρρευσαν τον Αύγουστο του ’91. Είναι μάλλον αργά για την Αντιπολίτευση να εκπροσωπηθεί σωστά, αφού φαίνεται να βρίσκεται σε ανώριμο στάδιο, καθώς αποφεύγει τους συμβιβασμούς, κάτι που για τους ανθρώπους που λαμβάνουν αποφάσεις αποτελεί αδυναμία. Αυτό είναι και το αιώνιο ρωσικό πρόβλημα: πολύ λίγα, πολύ αργά.

Η πολιτική κατάσταση στη Ρωσία θα αλλάξει δραματικά τα επόμενα 2 χρόνια, ωστόσο η χώρα δεν θα καταρρεύσει. Και φαίνεται ότι οι αλλαγές θα αρχίσουν στα μέσα του 2017, καθώς χρονικά βρισκόμαστε -όπως ισχυρίζονται πολλοί κοινωνικοί επιστήμονες που ασχολούνται με την ποιοτική έρευνα- στις παραμονές μιας ριζικής μεταστροφής της μαζικής συνείδησης, η οποία θα είναι πολύ εκτεταμένη και βαθιά. Δεν πρόκειται για «επετειακή πρόβλεψη» (συμπληρώνονται 100 έτη από τη Ρωσική Επανάσταση του 1917).

Μια παρόμοια κατάσταση βίωσε η περιοχή τις 2 τελευταίες δεκαετίες του προηγούμενου αιώνα με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Η επανάσταση ξεκινά από το μυαλό. Δεν είναι ούτε προθυμία να αντιταχθεί κανείς ούτε επιθυμία να ελέγξει την εξουσία. Αν όμως η Αντιπολίτευση θεωρείται αδύναμη και νέα πρόσωπα ή νέες ιδέες δεν διαφαίνονται στον ορίζοντα, τι είδους αλλαγές αναμένονται, όταν μάλιστα το ρωσικό Υπουργείο Οικονομικής Ανάπτυξης και η Κυβέρνηση μιλούν για 20ετή και πλέον οικονομική στασιμότητα;

Εφόσον τα πάντα βρίσκονται στα χέρια της εξουσίας, μια Κυβέρνηση χωρίς ουσιαστικό ανταγωνισμό αναγκαστικά υποπίπτει σε σωρεία λαθών. Εξαντλούνται οι πόροι και κατά συνέπεια αυξάνεται η δυσαρέσκεια. Κανείς δεν είναι διατεθειμένος να υπομείνει για πάνω από 20 έτη μια αμετάβλητη κατάσταση. Στη θεωρία, ένα νέο 1917 ή ένας καινούργιος LΕΝΙΝ δεν μπορούν να αποκλειστούν. Ωστόσο, δεν υποτιμά κανείς την κοινή λογική και την αυτοσυγκράτηση της κοινωνίας. Ακόμη και μιας οργισμένης κοινωνίας. Ο ρωσικός λαός φοβάται πολύ την αλλαγή και χρειάζεται χρόνο για να αποδεχθεί ότι αυτή αποτελεί σαφώς καλύτερη επιλογή από το να διατηρηθεί μια συγκεκριμένη ηγεσία.

Επιπλέον, οι υπερβολές εμφανίζονται συνήθως όταν υπάρχει υψηλό ποσοστό νέων ανθρώπων, κάτι που ωστόσο δεν συμβαίνει στη Ρωσία. Παράλληλα, η επίδραση του παράγοντα «Κριμαία» έχει ήδη εξαντληθεί, αφού παρήλθε ο χρόνος που αποτέλεσε επιτακτική ανάγκη για δικαιοσύνη. Οι Ρώσοι για τρίτο συνεχόμενο έτος γίνονται όλο και φτωχότεροι, καθώς τα πραγματικά τους εισοδήματα μειώνονται. Τα γνωστά κοινωνικά ζητήματα, ήτοι ανεργία, εκπαίδευση και υγεία βρίσκονταν πάντα στο επίκεντρο κάθε αγώνα. Παράγοντες όπως η συσπείρωση της ελίτ, παρά την ανησυχία της για τις εξελίξεις, η μείωση πόρων, η φορολόγηση, οι τιμές του πετρελαίου κ.ά. είναι αρκετοί για να δυσανασχετήσουν διαφορετικά κοινωνικά στρώματα της ρωσικής κοινωνίας.

Δεν είναι τυχαίο ότι σε πολλά σημεία του κόσμου οι τεχνοκράτες είναι προτιμότεροι στην εξουσία από τους πολιτικούς. Η αναπτυξιακή στρατηγική της χώρας ή τουλάχιστον η οικονομική θα πρέπει να βρίσκεται στα χέρια επαγγελματιών. Η Ρωσία χρειάζεται 15-20 χρόνια ηρεμίας. Ούτε έντονη δράση στην εσωτερική πολιτική της, ούτε τεράστιες διεργασίες δημοσιοσχετισμού στο εσωτερικό. Τα προηγούμενα 15 έτη σταθερότητας κατασπαταλήθηκαν χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσμα. Γι’ αυτό αυξάνεται η λαϊκή δυσαρέσκεια, καθώς γίνεται αντιληπτό πως τα καλύτερα πέρασαν. Δεν προεξοφλείται ότι θα γίνει επανάσταση, ωστόσο δε μπορεί να αποκλειστεί και το ενδεχόμενο, ιδίως όταν το εναλλακτικό σενάριο είναι αυτά τα 20 έτη παρακμής που έχει υποσχεθεί η τρέχουσα πολιτική ελίτ.

Τι γίνεται όμως στην περίπτωση που ο PUTIN τελικά αποφασίσει στις επόμενες Προεδρικές Εκλογές να μην συμμετάσχει και να ορίσει διάδοχο; Το σενάριο μπορεί να ξενίζει τους περισσότερους, αλλά ο Ρώσος Πρόεδρος δεν θα επιθυμούσε επουδενί να χρεωθεί μία κλιμακούμενη δυσαρέσκεια και κοινωνική καταστολή στη δύση της πολιτικής του καριέρας. Μία τέτοια εξέλιξη μπορεί να οδηγήσει σε εντελώς επαναστατικές συνέπειες και ριζική αλλαγή πορείας.

Η πιεσμένη από κάθε άποψη ατμόσφαιρα απαιτεί αποφόρτιση, η χώρα χρειάζεται εξομάλυνση, η ηθική και ψυχολογική υγεία της κοινωνίας απαιτούν αποκατάσταση, ενώ και ο λαός οφείλει να γνωρίζει ότι με έντιμο τρόπο μπορεί να έχει ένα επαρκές εισόδημα για αξιοπρεπή ζωή. Είναι αναγκαίο να μειωθεί -τουλάχιστον σε αποδεκτά επίπεδα- η διαφθορά. Δεν θα πρέπει να μιλάμε για κάθαρση, αλλά για αποκατάσταση των θεσμών, όπως αυτόν της Δικαιοσύνης. Απλώς, η επιστροφή στην ομαλότητα και οι ιδέες αυτές θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση του επαναστατικού μετασχηματισμού, επειδή οι άνθρωποι στη Ρωσία διαθέτουν ήδη τη σωφροσύνη να μην επιθυμούν εκ νέου να αρπάξουν και να μοιράσουν τα πάντα.

Οι ανωτέρω προβλέψεις θα μπορούσαν να επηρεαστούν μόνο από σημαντικές εξωτερικές εξελίξεις, όπως την άνοδο της ακροδεξιάς στην Ευρώπη και κοινωνικές αναταραχές και δυσαρέσκεια στις ΗΠΑ, όπως φάνηκε μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων των Προεδρικών Εκλογών, αλλά και προγενέστερα με «λαϊκές εξεγέρσεις» αφροαμερικανών, επί θητείας Obama. Ωστόσο αν δεχτούμε ως ιστορικό δείγμα τη ρωσική επανάσταση η κοινωνία σε αυτή την αχανή χώρα μοιάζει να μην αποθαρρύνεται από τις γεωπολιτικές εξελίξεις, όσο σημαντικές και αν είναι αυτές. Το 1917 τα Ουράλια Όρη έμοιαζαν σαν φίλτρο για τη Ρωσία η οποία αποφάσιζε να πάρει την τύχη στα χέρια της εν μέσω του Μεγάλου Πολέμου. Σήμερα δεν αποκλείεται η επανάληψη μίας τέτοιας εξέλιξης, ασχέτως των γεωπολιτικών εξελίξεων στην υπόλοιπη υφήλιο. Η ανάπτυξη των πιθανοτήτων επιβεβαίωσης του σεναρίου φαίνεται πως εξαρτάται περισσότερο από τις επιλογές του Ρώσου Προέδρου παρά από οποιονδήποτε έξωθεν δάκτυλο, όπως το Κρεμλίνο ίσως να ήθελε να ισχύει.